Wpływ pandemii COVID-19 na wymiar sprawiedliwości

Na tej stronie przedstawiono zestawienie środków wprowadzanych w Unii Europejskiej w związku z pandemią COVID-19, które wpływają nie tylko na wymiar sprawiedliwości, organy krajowe i przedstawicieli zawodów prawniczych, ale również na przedsiębiorstwa i obywateli.

Ponieważ sytuacja zmienia się dynamicznie i wciąż pojawiają się nowe informacje na ten temat, treść strony będzie regularnie aktualizowana, aby uwzględnić najnowsze zmiany.

Rada Europy również stworzyła stronę internetową poświęconą krajowym środkom wdrażanym w obszarze wymiaru sprawiedliwości w związku z pandemią COVID-19. Strona ta jest dostępna tutaj.

1. PRAWO CYWILNE I UPADŁOŚCIOWE

Osobna strona poświęcona jest środkom przedsięwziętym w państwach członkowskich w odpowiedzi na pandemię COVID-19 w dziedzinie prawa cywilnego, w tym prawa rodzinnego i prawa handlowego, oraz prawa upadłościowego. Kliknij tutaj.

Informacje podane na stronie poświęconej wpływowi COVID-19 na sprawy cywilne i upadłościowe są dostarczane i przechowywane przez krajowe punkty kontaktowe europejskiej sieci sądowej w sprawach cywilnych i handlowych.

2. PRAWO KARNE

Europejska Sieć Sądowa (w sprawach karnych)

Wiele państw członkowskich wprowadziło rygorystyczne ograniczenia, aby przeciwdziałać rozprzestrzenianiu się koronawirusa. Wywiera to również wpływ na współpracę wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych oraz na stosowanie aktów prawa unijnego.

Sekretariat Europejskiej Sieci Sądowej gromadzi informacje dotyczące współpracy międzynarodowej w sprawach karnych i udostępnia je na specjalnej stronie internetowej poświęconej COVID-19 w portalu Europejskiej Sieci Sądowej. Ponieważ dostęp do niektórych informacji jest ograniczony, aby uzyskać dostęp do takich szczegółowych danych należy skontaktować się z krajowym punktem kontaktowym lub z sekretariatem Europejskiej Sieci Sądowej.

Grupa koordynacyjna ds. ENA

Kryzys związany z COVID-19 wywiera bezpośredni wpływ na współpracę wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych, w tym na postępowanie w przedmiocie europejskiego nakazu aresztowania (ENA).

W trakcie obecnego kryzysu należy zagwarantować szybką i skuteczną wymianę informacji między państwami członkowskimi w toku wrażliwych postępowań w przedmiocie wydania. W tym kontekście Komisja powołała grupę koordynacyjną ds. ENA w ścisłej współpracy z Eurojustem, Europejską Siecią Sądową (w sprawach karnych) i Sekretariatem Generalnym Rady. Grupa ta może również okazać się przydatna w innych sytuacjach, w których wymagana jest szybka wymiana informacji między państwami członkowskimi, np. w odpowiedzi na wyroki Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej wywierające bezpośredni wpływ na sprawne funkcjonowanie ENA.

Prawa procesowe podejrzanych i oskarżonych

Epidemia COVID-19 wpływa również na wykonywanie praw procesowych podejrzanych i oskarżonych. Bezpośrednia komunikacja z prawnikami, tłumaczami ustnymi lub osobami trzecimi (w sytuacji, w której podejrzani lub oskarżeni są pozbawieni wolności) jest utrudniona.

Dlatego też zachęca się odpowiednie organy do korzystania z konferencji audio i wideo lub z innych narzędzi komunikacji zdalnej. Ponadto należy wprowadzić środki bezpieczeństwa takie jak szklane osłony na komisariatach policji lub w ośrodkach detencyjnych, aby zagwarantować podejrzanym i oskarżonym możliwość wykonania prawa dostępu do prawnika lub prawa do korzystania z usług tłumacza ustnego.

W czasie trwania pandemii COVID-19 należy również zagwarantować poszanowanie praw procesowych podejrzanych i oskarżonych, aby zapewnić zgodność z zasadą rzetelnego procesu sądowego. Właściwe organy powinny konserwatywnie interpretować ograniczone odstępstwa od tej zasady, które zgodnie z przepisami dyrektyw są dopuszczalne w przypadku wystąpienia nadrzędnego interesu publicznego, i nie powinny korzystać z tych odstępstw na dużą skalę.

Ofiary przestępstw – wsparcie i ochrona w czasie pandemii COVID-19

Zgodnie z dyrektywą dotyczącą praw ofiar państwa członkowskie mają obowiązek zagwarantować wszystkim ofiarom przestępstw dostęp do ogólnych i wyspecjalizowanych służb udzielających wsparcia, które świadczą usługi w sposób poufny, nieodpłatny i dostosowany do indywidualnych potrzeb ofiar. Dostęp do wsparcia i ochrony dostosowanych do specyficznych potrzeb ofiar należy zapewnić we wszystkich okolicznościach. Dotyczy to również szczególnej sytuacji w trakcie pandemii COVID-19.

• Ochrona ofiar przestępstw i wsparcie dla nich podczas pandemii COVID-19  (550 KB) 
• Wybór dobrych praktyk państw członkowskich – ochrona ofiar przestępstw i wsparcie dla nich podczas pandemii COVID-19  (787 KB) 

Ofiary przemocy w rodzinie

Ograniczenie kontaktów personalnych i izolacja w okresie ograniczeń w przemieszczaniu wywierają szczególnie niekorzystny wpływ na sytuację ofiar przemocy w rodzinie. Osoby zamieszkujące z partnerem dopuszczającym się nadużyć i dzieci zamieszkujące z rodzicami dopuszczającymi się nadużyć są z jednej strony bardziej narażone na środki przymusu, przemoc i zaniedbanie, a z drugiej strony mają bardziej ograniczony dostęp do wsparcia i ochrony.

Zachęca się państwa członkowskie do przyjmowania środków szczególnych służących wspieraniu i ochronie ofiar przemocy w rodzinie w ramach krajowych nadzwyczajnych programów związanych z pandemią COVID-19. Ofiarom należy zapewnić zwłaszcza skuteczny dostęp do usług wsparcia świadczonych online i offline, w tym pomoc psychologiczną i inne usługi społeczne. W szczególności ofiary przemocy w rodzinie powinny mieć dostęp do schronisk, pomocy psychologicznej oraz wsparcia i doradztwa w związku z traumatycznymi przeżyciami. Krajowe organy ścigania powinny być również szczególnie wyczulone na zarejestrowane i nowe przypadki przemocy w rodzinie. Ofiarom należy także zapewnić ochronę fizyczną.

Ogólne informacje na temat sposobu, w jaki zorganizowano system wspierania i ochrony ofiar w poszczególnych państwach członkowskich, przedstawiono na stronach internetowych europejskiego portalu „e-Sprawiedliwość” poświęconych poszczególnym państwom.

Szereg podmiotów (w tym agencje UE i organizacje wspierające) udostępniło praktyczne informacje dotyczące sposobów zapewnienia ofiarom wsparcia i ochrony w trakcie pandemii COVID-19.

• Informacje na temat najbliższych służb udzielających wsparcia ofiarom przemocy w rodzinie można znaleźć tutaj (informacje udostępnione przez organizację Women against Violence Europe);
• Informacje na temat krajowych telefonów zaufania dla kobiet można znaleźć tutaj (informacje udostępnione przez Europejski Instytut ds. Równości Kobiet i Mężczyzn).
• informacje na temat sposobu organizowania i udzielania ofiarom przemocy w rodzinie wsparcia i porad na odległość można uzyskać na stronie internetowej Victim Support Europe;
• Agencja Praw Podstawowych opublikowała biuletyn poświęcony wpływowi pandemii COVID-19 na prawa podstawowe. Przedstawiono w nim przykłady dobrych praktyk z szeregu państw członkowskich dotyczących sposobu zapewniania ofiarom przemocy w rodzinie wsparcia i ochrony;
• Światowa Organizacja Zdrowia również opublikowała zbiór porad dotyczących wspierania i ochrony ofiar przemocy w rodzinie w trakcie pandemii.

Ofiary cyberprzestępczości

W opinii Europolu pandemia COVID-19 otwiera przed przestępcami nowe możliwości żerowania na strachu obywateli i wykorzystywania ich warunków pracy. Liczba cyberataków jest znaczna i oczekuje się, że wzrośnie. Wraz ze wzrostem liczby osób pracujących zdalnie z domu szanse cyberprzestępców na wykorzystanie związanych z tym faktem możliwości i luk w zabezpieczeniach się zwielokrotniły.

Europol przygotował zbiór porad na temat zapobiegania i podnoszenia poziomu świadomości, aby ułatwić społeczeństwu bezpieczne poruszanie się w cyberprzestrzeni. W obecnych czasach podwyższonego ryzyka należy pamiętać w szczególności o stosowaniu środków kontroli rodzicielskiej, aby objąć aktywność dziecka w internecie ochroną, o zabezpieczaniu urządzeń elektronicznych hasłami, kodem PIN lub mechanizmami weryfikacji bazującymi na danych biometrycznych oraz o dokonywaniu zakupów od wiarygodnych sprzedawców internetowych (po sprawdzeniu wystawionych im opinii).

Dodatkowe informacje na temat bezpieczeństwa w sieci można uzyskać tutaj.

Ofiary przestępstw z nienawiści

Agencja Praw Podstawowych odnotowała w większości państw członkowskich UE wzrost liczby incydentów o podłożu rasistowskim, ksenofobicznym i dyskryminacyjnym skierowanych przeciwko przedstawicielom niektórych społeczności narodowościowych lub etnicznych w związku z pandemią COVID-19.

Podejmowane przez państwa członkowskie starania na rzecz ofiar przestępstw z nienawiści powinny koncentrować się na ułatwianiu składania zawiadomień o popełnieniu przestępstw z nienawiści, dokładniejszym analizowaniu przyczyn leżących u podstaw uprzedzeń i udzielaniu tym ofiarom wsparcia.

Sytuacja w więzieniach

Wskutek epidemii COVID-19 krajowe organy administracji penitencjarnej są pod presją ograniczania wpływu wirusa na zamknięte i szczególnie podatne na zagrożenia środowisko więzienne. Środki służące przeciwdziałaniu szerzeniu się wirusa obejmują tymczasowe zawieszenie wszystkich odwiedzin przez członków rodzin oraz wszelkiej aktywności z udziałem osób z zewnątrz, m.in. aktywności sportowej czy szkoleń zawodowych.

Zarówno członkowie personelu, jak i więźniowie obawiają się o swoje zdrowie. Brak aktywności i odwiedzin negatywnie wpływa na samopoczucie więźniów, co sprawia, że utrzymanie odpowiedniego poziomu zmotywowania personelu i przeciwdziałanie wszczynaniu zamieszek przez więźniów stanowi wyzwanie.

W szczególności państwa członkowskie, w których odnotowuje się wysoki poziom przeludnienia więzień, są zmuszone podejmować trudne decyzje dotyczące potencjalnych przedterminowych zwolnień.

Większość państw członkowskich przełożyła również wszystkie działania związane z fizycznym przekazywaniem więźniów zgodnie z decyzją ramową Rady 2008/909/WSiSW z dnia 27 listopada 2008 r.

Komisja zamierza wspierać działania podejmowane przez państwa członkowskie w celu zaradzenia sytuacji w więzieniach, ułatwiając wymianę informacji i najlepszych praktyk.

W tym celu zamieszczono poniżej wykaz przydatnych stron internetowych zawierających informacje na temat wpływu COVID-19 na sytuację w więzieniach w różnych państwach członkowskich UE:

Europejska Organizacja Służby Więziennej i Kuratorskiej (EuroPris), organizacja współfinansowana w ramach programu „Sprawiedliwość” Komisji Europejskiej, prowadzi specjalną stronę internetową poświęconą działaniom podejmowanym w europejskich więzieniach w obliczu kryzysu związanego z COVID-19.

Pod koniec marca 2020 r. EuroPris utworzył grupę korespondencyjną zrzeszającą ekspertów (aktualnie liczącą 84 członków) na potrzeby codziennego przekazywania aktualnych informacji na temat wszelkich podejmowanych działań i analizowanych kwestii.

Codzienne aktualizacje można również znaleźć na stronie internetowej EuroPris.

Komitet do spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu Rady Europy opublikował zbiór zasad dotyczących traktowania osób pozbawionych wolności w kontekście pandemii COVID-19.

Grupa robocza Rady ds. Współpracy w dziedzinie Penologii funkcjonującej w ramach Rady Europy opublikowała oświadczenie dotyczące COVID-19 w językach angielskim i francuskim.

Na stronie internetowej Rady Europy można znaleźć dodatkowe informacje na temat wpływu COVID-19 na sytuację w więzieniach i w obszarze probacji, w tym najnowsze wydanie statystyki penitencjarnej Rady Europy (Statistiques Penales Annuelles du Conseil de l’Europe – SPACE) za 2019 r.

Organizacja IPS Innovative Prison Systems opublikowała podstawowy przewodnik dla decydentów dotyczący ogólnoświatowych praktyk i zaleceń pt. „COVID-19 Pandemic Response Fighting the invisible threat in prisons” („Reakcja na pandemię COVID-19: walka z niewidzialnym zagrożeniem w więzieniach”) autorstwa Joany Apóstolo, Rity Martins i Pedra das Nevesa.

Podkomitet ONZ do spraw Zapobiegania Torturom (Podkomitet do spraw Prewencji):

Na swoim ostatnim posiedzeniu zorganizowanym w lutym Podkomitet do spraw Prewencji wystosował zalecenie w tej kwestii skierowane do krajowych mechanizmów prewencji.

W dniu 30 marca 2020 r. Podkomitet do spraw Prewencji wystosował szczegółowe zalecenie dotyczące szeregu działań, które rządy i niezależne organy monitorujące powinny podjąć, aby zapewnić ochronę osobom pozbawionych wolności w czasie pandemii COVID-19.

Stowarzyszenie na rzecz Zapobiegania Torturom (APT) uruchomiło centrum informacyjne służące gromadzeniu i systematyzacji danych dotyczących pozbawienia wolności i COVID-19.

Organizacja Penal Reform International (PRI) opublikowała broszurę pt. „Coronavirus: Healthcare and human rights of people in prison” („Koronawirus: opieka zdrowotna a prawa człowieka osób przebywających w więzieniach”).

Organizacja European Prison Observatory (EPO), będąca siecią europejskich NGO, które od 2012 r. działają pod przewodnictwem stowarzyszenia Antigone, zgromadziła informacje na temat sposobu, w jaki państwa europejskie radzą sobie z wirusem, i opublikowała m.in. sprawozdanie pt. „COVID-19: what is happening in European prisons?” („COVID-19: co dzieje się w europejskich więzieniach?”) oraz interaktywną mapę zawierającą najważniejsze informacje na temat poszczególnych państw członkowskich.

Biuro Regionalne WHO dla Europy opublikowało tymczasowe wytyczne dotyczące sposobu radzenia sobie z COVID-19 w więzieniach i innych miejscach zatrzymań.

Komisarz Praw Człowieka Rady Europy wydała oświadczenie pt. COVID-19 pandemic: Urgent steps are needed to protect the rights of prisoners in Europe („Pandemia COVID-19: konieczność pilnego podjęcia działań w celu zapewnienia ochrony praw więźniów w Europie”).

Probacja

Pandemia COVID-19 wywiera również wpływ na funkcjonowanie służb probacyjnych w UE. Organizacje opracowują nowe metody działania i oferują pracownikom wskazówki w zakresie zarządzania pracą i obowiązkami. Organizacja Europejskich Służb Probacyjnych, organizacja współfinansowana w ramach programu „Sprawiedliwość” Komisji Europejskiej, publikuje aktualne informacje, wdrażane środki i wprowadzane protokoły dotyczące tego, w jaki sposób służby probacyjne w całej Europie radzą sobie z epidemią COVID-19.

Wspomniana organizacja zidentyfikowała wspólne praktyki i opracowała zalecenia dotyczące COVID-19 w sektorze probacji:

• służby probacyjne w całej UE przestrzegają i stosują się do zaleceń i wytycznych przekazywanych przez organy krajowe, aby zagwarantować bezpieczeństwo nie tylko personelu probacyjnego i osób objętych nadzorem, ale również ogółu społeczeństwa;
• komunikacja między personelem a innymi zainteresowanymi stronami odbywa się zdalnie za pośrednictwem telefonu, poczty elektronicznej lub wideokonferencji. Służby probacyjne, które dysponują już infrastrukturą cyfrową, znajdują się w korzystniejszej sytuacji;
• bezpośrednie spotkania między personelem probacyjnym a sprawcami zastępuje się zdalnymi formami kontaktu za pośrednictwem poczty, telefonu czy wideokonferencji;
• służby probacyjne w UE skupiają się przede wszystkim na sprawcach stwarzających duże ryzyko. Sprawców takich identyfikuje się i poddaje nadzorowi w pierwszej kolejności; traktuje się ich również priorytetowo w kontekście interwencji/leczenia, zwłaszcza jeżeli w przeszłości dopuszczali się przemocy w rodzinie;
• w większości państw wstrzymano lub odroczono pracę na cele społeczne;
• dozór elektroniczny jest sprawowany na dotychczasowych zasadach, przy czym spotkania fizyczne zastąpiono połączeniami telefonicznymi lub innymi metodami komunikacji online;
• objęcie większej liczby osób probacją nie może prowadzić do przeludnienia i nie może skutkować nadmiernym obciążeniem kuratorów sądowych pracą. Aby nie dopuścić do stosowania nadzoru na skalę masową, należy rozsądnie i odpowiednio korzystać z alternatywnych sankcji karnych;
• ponieważ rozprawy sądowe są obecnie przekładane, przewiduje się, że po ustaniu pandemii COVID-19 dojdzie do zwiększonej presji związanej z koniecznością sporządzania i doręczania opinii kuratorskich, co będzie miało bezpośredni wpływ na codzienną pracę kuratorów sądowych;
• wszystkie służby probacyjne w UE są zaniepokojone zaistniałą sytuacją i apelują o zwrócenie uwagi na prawdopodobny wzrost liczby przypadków przemocy w rodzinie.

3. WYKORZYSTYWANIE NARZĘDZI CYFROWYCH PRZEZ ORGANY WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI

Szereg państw członkowskich podjęło działania na rzecz zwiększenia stopnia wykorzystania narzędzi cyfrowych przez organy wymiaru sprawiedliwości w obliczu kryzysu spowodowanego przez koronawirusa.

W poniższej tabeli przedstawiono informacje na temat środków tymczasowych wdrożonych w państwach członkowskich.

Narzędzia cyfrowe wykorzystywane przez organy wymiaru sprawiedliwości  (203 KB)