Pełny tekst

Sygn. akt III CZP 43/20

UCHWAŁA

Dnia 27 października 2021 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący)

SSN Anna Owczarek

SSN Władysław Pawlak (sprawozdawca)

w sprawie z powództwa P. S.A. z siedzibą w B.

przeciwko K. L.

o zapłatę,

po rozstrzygnięciu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej

w dniu 27 października 2021 r.,

zagadnienia prawnego przedstawionego

przez Sąd Okręgowy w P.

postanowieniem z dnia 14 stycznia 2020 r., sygn. akt II Ca (…),

1. Czy w odniesieniu do umowy pożyczki, będącej umową o kredyt

konsumencki w rozumieniu ustawy z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie

konsumenckim, świadczenie określone w niej jako „wynagrodzenie

prowizyjne” bądź „prowizja” stanowiące wynagrodzenie z tytułu

udzielenia pożyczki, do którego zapłaty na rzecz pożyczkodawcy

zobowiązuje się pożyczkobiorca, jest świadczeniem głównym

w rozumieniu art. 3851 § 1 zdanie 2 k.c.?

2. Czy w sytuacji, gdy wysokość tzw. pozaodsetkowych kosztów

kredytu ujętych w zawartej z konsumentem umowie pożyczki, będącej

umową o kredyt konsumencki w rozumieniu ustawy z dnia 12 maja

2011 r. o kredycie konsumenckim, nie przekracza ich maksymalnego

pułapu wyznaczonego w art. 36a tej ustawy, a więc w sytuacji, gdy

wysokość tych kosztów zgodna jest z ustawą, dopuszczalne jest

badanie postanowień umowy przewidujących składniki

pozaodsetkowych kosztów kredytu oraz ich wysokość z punktu

widzenia niedozwolonych postanowień umownych, o których mowa

w art. 3851 § 1 k.c.?

2

podjął uchwałę:

1. Wynagrodzenie prowizyjne (prowizja), stanowiące

wynagrodzenie z tytułu udzielenia pożyczki, przewidziane

w umowie pożyczki, do której mają zastosowanie przepisy

ustawy z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie konsumenckim (jedn.

tekst: Dz.U. z 2019 r., poz. 1083 ze zm.), nie jest świadczeniem

głównym w rozumieniu art. 3851 § 1 k.c.

2. Okoliczność, że pozaodsetkowe koszty kredytu

konsumenckiego nie przekraczają wysokości określonej w art.

36a ust. 1 i 2 ustawy z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie

konsumenckim, nie wyłącza oceny, czy postanowienia

określające te koszty są niedozwolone (art. 3851 § 1 k.c.).

UZASADNIENIE

Strona powodowa P. Polska S.A. w B. domagała się zasądzenia od

pozwanej K. L. kwoty 9 070,43 zł z ustawowymi odsetkami i kosztami procesu. W

toku postępowania, ze względu na częściową zapłatę, strona powodowa cofnęła

pozew co do kwoty 350 zł i zrzekła się roszczenia w tym zakresie.

Wyrokiem z dnia 17 czerwca 2019 r. Sąd Rejonowy w G. zasądził od

pozwanej na rzecz strony powodowej kwotę 4 576,87 zł z odsetkami za opóźnienie,

w wysokości równej dwukrotności odsetek ustawowych za opóźnienie, od dnia

1 lipca 2018 r. do dnia zapłaty, umorzył postępowanie co do kwoty 350 zł, zaś

w pozostałej części powództwo oddalił i orzekł o kosztach procesu.

Według ustaleń faktycznych, strony w dniu 20 lutego 2018 r. zawarły umowę

pożyczki w kwocie 4000 zł, na okres 30 miesięcy, z ratą miesięczną w kwocie

302 zł. Całkowity koszt pożyczki określono na kwotę 5 060 zł, w skład której

wchodziły: opłata przygotowawcza (129 zł), wynagrodzenie prowizyjne (3 271 zł),

wynagrodzenie za przyznanie na wniosek pożyczkobiorcy tzw. „T.” (600 zł) oraz

kwota z tytułu oprocentowania pożyczki według stałej stopy wynoszącej 9,84% w

skali roku w całym okresie umowy. Całkowita kwota do zapłaty wyniosła więc 9 060

zł (4000 + 5060). Z tytułu zadłużenia przeterminowanego zostały zastrzeżone

3

odsetki za opóźnienie w wysokości odsetek maksymalnych. Zabezpieczeniem

spłaty pożyczki był weksel własny in blanco. Pismem z dnia 31 maja 2018 r. strona

powodowa wypowiedziała umowę pożyczki, a to z uwagi na nieregulowanie przez

pozwaną zobowiązań i jednocześnie wezwała ją do wykupu wypełnionego weksla.

Sąd pierwszej instancji odwołując się do przepisów Dyrektywy Rady

93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków

w umowach konsumenckich (Dz. Urz. UE L 095 z 21 kwietnia 1993 r.:

dalej: „Dyrektywa 93/13/EWG”) oraz orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii

Europejskiej wskazał, że przy rozpatrywaniu sprawy należało pominąć przepisy

kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu nakazowym i rozpoznać ją

w postępowaniu zwykłym, co oznacza, że koniecznym stało się zbadanie stosunku

podstawowego łączącego strony, czyli wynikającego z umowy pożyczki, do której

mają zastosowanie przepisy ustawy z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie

konsumenckim (jedn. tekst: Dz. U. z 2019 r., poz. 1083; dalej: „u.k.k.”),

w szczególności art. 36a, regulujący mechanizm ustalania maksymalnych

pozaodsetkowych kosztów kredytu, które konsument ponosi w związku z umową

o kredyt konsumencki, z wyłączeniem odsetek. W ocenie Sądu Rejonowego

okoliczność, że pozaodsetkowe koszty kredytu mieszczą się w granicach

określonych w tym przepisie, nie oznacza, że postanowienia umowy w tym zakresie

są zgodne z przepisami powszechnie obowiązującymi, w tym z art. 385¹ § 1 k.c.,

pod kątem niedozwolonych postanowień umownych, ponieważ strona powodowa -

przedsiębiorca udzieliła pozwanej - konsumentowi pożyczki na podstawie umowy

zawartej w formie opracowanego przez nią wzorca, którego zapisy nie były przez

strony negocjowane. Zdaniem Sądu pierwszej instancji postanowienia w zakresie

wysokości opłat pobieranych przez pożyczkodawcę w związku z udzieleniem

pożyczki nie dotyczą świadczeń głównych stron. Taka kwalifikacja odnosi się

przede wszystkim do wynagrodzenia prowizyjnego oraz wynagrodzenia za tzw. „T.”,

które w następstwie kontroli ich wysokości, pod kątem abuzywności, Sąd obniżył -

wynagrodzenie prowizyjne do 10% kwoty kredytu, tj. do kwoty 400 zł, zaś w drugim

wypadku do 5% kwoty kredytu, czyli do kwoty 200 zł, pozostawiając opłatę

przygotowawcza na poziomie wynikającym z umowy (129 zł.). Na ostatecznie

zasądzoną kwotę, pomniejszoną o wpłatę w kwocie 350 zł, składa się zatem kapitał

4

- 4000 zł, opłata przygotowawcza - 129 zł, wynagrodzenie prowizyjne - 400 zł,

wynagrodzenie za „T.” - 200 zł, odsetki kapitałowe - 187, 44 zł i odsetki umowne za

opóźnienie - 10,43 zł.

Przy rozpoznaniu apelacji strony powodowej, Sąd Okręgowy w P. powziął

wątpliwości, które wyraził w przedstawionym Sądowi Najwyższemu do

rozstrzygnięcia zagadnieniu prawnym. Zwrócił uwagę, iż kwestia oceny charakteru

świadczeń jako głównych w rozumieniu art. 385¹ § 1 zd. 2 k.c., które na podstawie

umowy zobowiązana była ponieść pozwana, nie przedstawia się w orzecznictwie

sądowym tak jednoznacznie, jak to przyjął Sąd Rejonowy. W świetle zawartej przez

strony umowy, pozwana zobowiązana była do poniesienia na rzecz powoda

kosztów takich, jak: opłata przygotowawcza, wynagrodzenie prowizyjne (prowizja),

wynagrodzenie z tytułu przyznania na wniosek pożyczkobiorcy „T.”, a ponadto

oprocentowanie pożyczki według stałej stopy. Zarówno w aspekcie językowym, jak i

materialnym (co do rzetelnej informacji i zrozumienia treści umowy przez

przeciętnego konsumenta) warunki umowy, w tym pozaodsetkowe koszty kredytu

zostały wskazane jednoznacznie. Jednak w orzecznictwie i piśmiennictwie

określenie, jakiego rodzaju świadczenia mają charakter świadczeń głównych,

o których mowa w art. 385¹ § 1 k.c., nie jest jednolite. W ocenie Sądu drugiej

instancji, postanowień określających główne świadczenia stron w znaczeniu tego

przepisu nie można sprowadzić do essentilaia negotii, lecz dla celów takiej

kwalifikacji należy je identyfikować z postanowieniami, które przy uwzględnieniu

zgodnego zamiaru stron i celu umowy wyznaczają najbardziej istotne dla stron

zachowanie dłużnika, bezpośrednio zmierzające do zaspokojenia wierzyciela

w danym stosunku zobowiązaniowym. Zgodnie z art. 720 § 1 k.c. pożyczka jest

czynnością prawną dwustronnie zobowiązującą, ale nie wzajemną, ponieważ

obowiązek zwrotu przedmiotu pożyczki nie stanowi ekwiwalentu jej dania; pożyczka

może przybrać postać umowy darmowej, bądź odpłatnej, co jest uzależnione od

woli stron. W tym drugim wypadku świadczenie biorącego pożyczkę polega

zwykle na zapłacie odsetek kapitałowych, ale również i wtedy umowa pożyczki nie

ma charakteru wzajemnego, skoro odsetki nie stanowią świadczenia wzajemnego

za przeniesienie własności przedmiotu pożyczki, który w myśl umowy podlega

zwrotowi. Okoliczność, iż świadczenie biorącego zasadniczo polega na zapłacie

5

odsetek kapitałowych, o których mowa w art. 359 i 360 k.c., nie oznacza, że strony

nie mogą uzgodnić odpłatności w inny sposób, np. pod postacią „wynagrodzenia

prowizyjnego”, czy „prowizji”, jak w tej sprawie. Zresztą nie da się wykluczyć,

że formuła odpłatności będzie bardziej złożona i składać się może z wielu

elementów, zależnie od uzgodnień stron.

Zdaniem Sądu Okręgowego udzielona pozwanej pożyczka miała charakter

odpłatny. Strona powodowa prowadzi działalność gospodarczą dla zysku, a zatem

jej usługi mają cenę, która nie sprowadza się jedynie do odsetek kapitałowych od

udzielonej pożyczki, ale obejmuje również wynagrodzenie prowizyjne zastrzeżone

w umowie. Zważywszy na wysokość wynagrodzenia prowizyjnego, właśnie ono

stanowi dla powoda zasadnicze świadczenie.

Ponadto według Sądu drugiej instancji w sprawie wyłoniło się kolejne

zagadnienie prawne związane z relacją art. 36a u.k.k. do art. 385¹ § 1 k.c., tj., czy

regulację z art. 36a należy zaliczyć do przepisów semiimperatywnych,

co skutkowałoby wyłączeniem kontroli abuzywności postanowień umów o kredyt

konsumencki przewidujących pozaodsetkowe koszty kredytu, których suma nie

przekracza wyznaczonego tym przepisem limitu. W związku z definicją tego rodzaju

kosztów, zawartą w art. 5 pkt 6a u.k.k., powinny być one rozumiane maksymalnie

szeroko i nie jest istotna nazwa poszczególnych elementów, ich konstrukcja lub

sposób obliczenia, a znaczenie ma okoliczność, że tworzą one obciążenie

finansowe po stronie konsumenta. Wystarczy wystąpienie funkcjonalnego związku

kosztu z umową o kredyt konsumencki. Jeśli zatem koszty pozaodsetkowe są

dozwolone, a ustawa limituje ich wysokość nie ze względu na poszczególne

składniki, lecz z uwagi na ich łączną wysokość, to możliwe jest przyjęcie

stanowiska, że do wysokości ustawowego limitu są one zgodne z prawem i nie

podlegają weryfikacji na podstawie przepisów o niedozwolonych postanowieniach

umownych. Jednak, jak zauważa Sąd Okręgowy, w orzecznictwie sądów

powszechnych prezentowany jest też odmienny pogląd, a mianowicie, że celem

ustawowego limitu wysokości pozaodsetkowych kosztów kredytu nie jest

wyłączenie kontroli ich abuzywności i sam fakt, że suma zastrzeżonych opłat,

a nawet jedna z nich, nie przekracza ustawowego limitu, nie oznacza, że każdy

z elementów tych kosztów jest uzasadniony.

6

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

I. Zgodnie z art. 385¹ § 1 k.c. postanowienia umowy zawieranej

z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego

prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszają

jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień

określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli

zostały sformułowane w sposób jednoznaczny.

Z uwagi na to, że art. 385¹ § 1 zdanie 2 k.c., wyłączający kontrolę

abuzywności postanowień określających główne świadczenia stron, stanowi

implementację art. 4 ust. 2 Dyrektywy 93/13/EWG (zmienionej dyrektywą

Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/83/UE z dnia 25 października 2011 r.), jego

ocenę w konkretnej sprawie należy dokonać z perspektywy wykładni prounijnej

z uwzględnieniem orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej

(Trybunał), które jednak w tej materii zawiera tylko ogólne i abstrakcyjne wskazania

dla sądów krajowych, obowiązanych do dokonania samodzielnej kwalifikacji,

w poszczególnych sprawach, na podstawie treści konkretnej umowy i okoliczności

faktycznych z nią związanych.

Z art. 385¹ § 1 k.c. wynika, że przewiduje on dwa wyłączenia, a mianowicie

dotyczące postanowień określających główny przedmiot umowy oraz odnoszące

się do relacji ceny i wynagrodzenia do dostarczonych w zamian towarów lub usług.

W przypadku świadczeń głównych badanie adekwatności ceny lub wynagrodzenia

do dostarczonych w zamian towarów lub usług jest wyłączone spod kontroli,

o której stanowi art. 385¹ § 1 k.c., chyba że postanowienia te nie zostały

sformułowane jednoznacznie.

W wyroku z dnia 26 lutego 2015 r., C- 143/13, Bogdan Matei, Ioana Ofelia

Matei przeciwko S.C. Volksbank Romania S.A. (ZOTSiS 2015, nr 2) Trybunał

wyjaśnił, że przez podstawowe świadczenia, w odróżnieniu od świadczeń

o charakterze posiłkowym, należy rozumieć te spośród świadczeń, które

charakteryzują daną umowę i istotę stosunku prawnego, a jako kryterium

wyznaczające zakres stosowania wyjątku, o którym mowa w art. 385¹ § 1 zdanie

2 k.c., jest możliwość uznania świadczenia zastrzeżonego przez badaną

7

klauzulę, za odpowiednik jakiegokolwiek świadczenia wzajemnego. Analizę tę

należy przeprowadzić w świetle charakteru umowy, ogólnej systematyki i całości

postanowień umowy, a także jej kontekstu prawnego i faktycznego. Wskazuje się

też na potrzebę dokonywania wykładni zawężającej wskazanego wyjątku

(zob. wyrok Trybunału z dnia 23 kwietnia 2015 r., C - 96/14, Jean - Claude Van

Hove przeciwko CNP Assurance S.A., ZOTSiS 2015, nr 4).

W orzecznictwie Sądu Najwyższego kwalifikacja świadczeń głównych

z perspektywy powołanego przepisu nie jest jednolita i przyjmowane są różne

kryteria wyróżnienia świadczeń podstawowych, aczkolwiek tak jak i w orzecznictwie

Trybunału uwypukla się potrzebę sytuacyjnej analizy łączącego strony stosunku

prawnego i punktem wyjścia tej oceny są w przeważającej mierze świadczenia

należące do kategorii przedmiotowo istotnych w ramach powstałego między

stronami stosunku cywilnego. W części orzeczeń, świadczenia podstawowe są

identyfikowane wyłącznie z elementami przedmiotowo istotnymi danego stosunku

prawnego (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 8 czerwca 2004 r., I CK 635/03,

nie publ., z dnia 8 listopada 2012 r., I CSK 49/12, OSNC 2013, nr 6, poz. 76 i z dnia

30 września 2015 r., I CSK 800/14, OSNC 2016, nr 9, poz. 105). W innych

judykatach wskazuje się na różnice między pojęciem essentialia negotii

a postanowieniami określającymi główne świadczenia stron (zob. wyrok Sądu

Najwyższego z dnia 15 lutego 2013 r., I CSK 313/12, nie publ.). W tym nurcie lokuje

się też wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 marca 2017 r., IV CSK 285/16 (nie publ.),

w którym podkreślono, że główne świadczenia umowne stron, to te które decydują

o istocie związania stron kontraktem, czyli o tym, co dla stron umowy jest

najważniejsze. Ocena pojęcia „świadczenia głównego” wymaga wąskiej

interpretacji i powinna w tej materii kierować się kryteriami obiektywnymi, a nie

subiektywnymi, w kontekście przeświadczenia stron umowy (por. wyroki Sądu

Najwyższego z dnia 14 lipca 2017 r., II CSK 803/16, OSNC 2018, nr 7-8, poz. 79,

z dnia 2 kwietnia 2015 r., I CSK 257/14, nie publ. i z dnia 24 października 2018 r.,

II CSK 632/17, nie publ.). W wyroku z dnia 6 kwietnia 2004 r., I CSK 472/03 (Prawo

Bankowe z 2004 r., nr 11), Sąd Najwyższy stwierdził, że klauzule zastrzegające na

rzecz banku, w ramach umowy rachunku bankowego zawartej z konsumentem,

opłaty i prowizje z tytułu prowadzenia przez bank rachunku bankowego, nie mają

8

charakteru świadczeń głównych, a tym samym postanowienia umowy rachunku

bankowego, określające tego rodzaju świadczenia, podlegają kontroli w trybie art.

385¹ § 1 k.c.

W piśmiennictwie prawniczym również występuje pluralizm co do kryteriów

kwalifikacji przesłanki głównych świadczeń stron w rozumieniu art. 385¹ § 1 zd. 2

k.c., którą interpretuje się m.in., po pierwsze, przez odwołanie się do elementów

przedmiotowo istotnych umowy; po drugie, dokonuje się podziału świadczeń na

główne oraz uboczne i do pierwszej grupy zalicza się świadczenia o zasadniczym

znaczeniu dla danego stosunku prawnego i zarazem będące istotnym elementem

zobowiązania stron, a druga grupa obejmuje świadczenia uzupełniające

świadczenie główne lub „wspomagające” jego spełnienie; po trzecie, wykładnia

opiera się na, zaczerpniętej z art. 4 ust. 2 konwencji rzymskiej o prawie właściwym

dla zobowiązań umownych z dnia 19 czerwca 1980 r. (Dz. Urz. UE, C 169, z 8 lipca

2006 r.), koncepcji świadczenia charakterystycznego dla danego stosunku

prawnego; po czwarte, przez pojęcie świadczeń głównych umowy zawieranej

z konsumentem rozumie się klauzule regulujące typowe dla danego stosunku

prawnego świadczenia, a w odniesieniu do umów nazwanych należy ponadto

uwzględnić kontekst i aspekt prawny, zaś w przypadku umów nienazwanych dla

identyfikacji tego rodzaju świadczeń mają znaczenie postanowienia określające

elementy konstytutywne dla danego typu czynności.

Odnotować trzeba, że w podobnej, jak niniejsza, sprawie wypowiadał się też

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (zob. wyrok z dnia 3 września 2020 r.,

C- 84/19, C - 222/19 i C - 252/19, Profi Credit Polska S.A.). Przedmiotem

rozstrzygnięcia była kwalifikacja warunków umowy o kredyt konsumencki,

które obciążają konsumenta kosztami innymi niż spłata kapitału podstawowego

i zapłata odsetek. Według Trybunału, z samego faktu włączenia różnego rodzaju

kosztów w skład całkowitego kosztu kredytu konsumenckiego trudno wyprowadzić

wniosek, iż koszty te stanowią element podstawowych świadczeń przewidzianych

w takiej umowie i wskazał na konieczność ustalania zwyczajowego znaczenia

terminów stosowanych w umowie na określenie poszczególnych typów świadczeń

pozaodsetkowych. Z wyroku tego wynika, iż w razie przyjęcia, że pozaodsetkowe

koszty kredytu mogą być kwalifikowane jako świadczenie główne, art. 4 ust. 2

9

Dyrektywy 93/13/EWG, należy interpretować w ten sposób, że tego rodzaju koszty

nie są objęte wyjątkiem przewidzianym w tym przepisie, jeżeli warunki umowy nie

określają ani charakteru tych kosztów, ani usług, za które mają stanowić

wynagrodzenie, i są sformułowane w sposób, który wprowadza konsumenta w błąd

co do jego obowiązków oraz skutków gospodarczych tych warunków, czego

ustalenie, podobnie jak i ocena tych postanowień pod kątem ich identyfikacji jako

świadczeń głównych, należy do sądu krajowego.

Zważywszy na okoliczność, że zawarta przez strony umowa pożyczki jest

umową nazwaną, uregulowaną w ustawie szczególnej (o kredycie konsumenckim),

mającej na celu ochronę konsumenta, podstawą oceny, które z przewidzianych

przez strony świadczeń mają charakter świadczeń głównych, będą stanowiły

elementy przedmiotowo istotne dla tego rodzaju stosunku prawnego, w znaczeniu

cech, według których dokonuje się kwalifikacji konkretnej czynności prawnej przez

odniesienie jej do ustawowo wyróżnionych typów czynności. W związku z czym,

zbędne jest poszukiwanie innych wyznaczników identyfikacji świadczeń głównych

stron, które są nacechowane subiektywizmem i przez to mogą prowadzić do

relatywizacji tej normatywnej przesłanki, która powinny być wykładana przy

uwzględnieniu przede wszystkim kryteriów obiektywnych.

Należy też mieć na uwadze, że umowa pożyczki regulowana tą ustawą różni

się zasadniczo od tej unormowanej w kodeksie cywilnym i to w zakresie jej

elementów konstytutywnych, cech podmiotowych oraz w zakresie jej przedmiotu.

Otóż w przeciwieństwie do kodeksowej umowy pożyczki, do której istotny nie

należy odpłatność (art. 720 § 1 k.c.), umowa pożyczki konsumenckiej wprost

zakłada odpłatność. Jak bowiem wynika z art. 4 ust. 1 pkt 1 u.k.k. ustawy nie

stosuje się do umów, w których konsument nie jest zobowiązany do zapłaty

oprocentowania oraz innych kosztów związanych z udzieleniem lub spłatą kredytu

konsumenckiego. Nadto pożyczkodawcą w takiej umowie jest podmiot, który

udziela jej w zakresie swojej działalności gospodarczej lub zawodowej (art. 3 ust. 1

w zw. z ust. 2 pkt 1 i art. 5 pkt 1 oraz ust. 2a u.k.k.), natomiast pożyczkobiorcą jest

konsument. Wreszcie przedmiotem pożyczki konsumenckiej mogą być wyłącznie

pieniądze, co jednoznacznie wynika z art. 3 ust. 1 i art. 30 u.k.k., a nie także rzeczy

oznaczone co do gatunku, jak ma to miejsce w przypadku kodeksowej umowy

10

pożyczki. Dlatego do umowy pożyczki konsumenckiej przepisy kodeksu cywilnego

o pożyczce będą mogły mieć zastosowanie jedynie pomocniczo w kwestiach,

które nie zostały unormowane w ustawie o kredycie konsumenckim oraz nie

pozostające w sprzeczności z jej istotą, a w szczególności z ochroną konsumenta.

Umowa pożyczki konsumenckiej jest też umową szczególną w stosunku do

umowy pożyczki uregulowanej w art. 78 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. -

Prawo bankowe (jedn. tekst: Dz. U. z 2020 r., poz. 1896; dalej: „pr. bank.”).

Zgodnie z art. 78a pr. bank. przepisy ustawy prawo bankowe stosuje się do umów

kredytu i pożyczki pieniężnej, zawieranej przez bank zgodnie z przepisami ustawy

o kredycie konsumenckim, w zakresie nieuregulowanym w tej ustawie.

Wśród świadczeń obciążających pożyczkobiorcę ustawa o kredycie

konsumencki wymienia m.in. odsetki, opłaty, prowizje, podatki i marże jeżeli są

znane kredytodawcy (pożyczkodawcy) oraz koszty usług dodatkowych,

w szczególności ubezpieczeń, w przypadku gdy ich poniesienie jest niezbędne do

uzyskania kredytu (pożyczki) lub do uzyskania go (jej) na oferowanych warunkach -

z wyjątkiem kosztów opłat notarialnych ponoszonych przez konsumenta

(pożyczkobiorcę) (por. art. 5 pkt 6 w zw. z art. 3 ust. 2 pkt 1 u.k.k., definiujący

pojęcie całkowitego kosztu kredytu). Trzeba jednak zauważyć, że prawodawca

spośród tych kosztów w sposób szczególny wyróżnia odsetki, nie zaliczając ich do

tzw. pozaodsetkowych kosztów kredytu (por. art. 5 pkt 6a u.k.k.). To wyróżnienie

jest eksponowane w dalszych przepisach ustawy o kredycie konsumenckim

(por. art. 7, art. 13, art. 24), a przede wszystkim w rozdziale trzecim, normującym

treść umowy o kredyt (pożyczki), w którym zawarto szczegółową regulację

w zakresie odsetek (art. 30).

W tym stanie rzeczy, a także w kontekście zawartej przez strony umowy,

na gruncie której Sąd Okręgowy przedstawił do rozstrzygnięcia zagadnienie

prawne, należy przyjąć, że głównym świadczeniem po stronie pożyczkobiorcy są

należności odsetkowe, przy czym z uwagi na to, że w ramach definicji

pozaodsetkowych kosztów kredytu ustawodawca na różnicuje rodzaju odsetek

(lege non distinguente nec nostrum est distinguere), obejmują one odsetki

kapitałowe oraz odsetki naliczane od kwoty pożyczki przeterminowanej. Jest to

11

typowe świadczenie pożyczkobiorcy, do którego spełnienia jest obowiązany

w przypadku każdej umowy podlegającej przepisom ustawy o kredycie

konsumenckim. Tak określone ustawowo świadczenie, w powiązaniu

z obowiązkiem spłaty kapitału podstawowego na zasadach i w terminach

przewidzianych w umowie, koreluje z typowym w tego rodzaju umowie

świadczeniem pożyczkodawcy, którym jest przeniesienie na rzecz pożyczkobiorcy

określonej ilości pieniędzy na określony umową czas. W konsekwencji związek

świadczenia pożyczkodawcy pod postacią odsetek z istotą tej umowy jest

bezpośredni.

Pozostałe koszty związane z udzieleniem pożyczki stanowią świadczenia

uzupełniające. Oczywistym jest, że koszt usług związanych z ubezpieczeniem nie

jest typowym świadczeniem pożyczkobiorcy, skoro nie powstaje on w każdym

przypadku, lecz wówczas gdy jest niezbędny do uzyskania pożyczki (art. 5 pkt 6 lit.

b).

Ustawodawca nie definiuje pojęcia opłat, prowizji i marży, o których ogólnie

stanowi w art. 5 pkt 6 lit a u.k.k., jako o elementach całkowitego kosztu kredytu.

Oczywiście mogą to być także opłaty o charakterze publicznoprawnym,

ale wówczas ich podstawę stanowią stosowne przepisy i są one uiszczane na rzecz

podmiotu prawa publicznego, a nie na rzecz pożyczkodawcy. Jeśli zaś chodzi

o opłaty zastrzegane na rzecz pożyczkodawcy, to ze względu na brak ustawowej

ich konkretyzacji - tak jak ma to miejsce w przypadku odsetek - i w konsekwencji

ich nieograniczoną różnorodność oraz dużą swobodę w tym zakresie stron umowy,

zwłaszcza pożyczkodawcy, nie może ich zaliczać do świadczeń typowych

w umowie pożyczki, podlegającej przepisom ustawy o kredycie konsumenckim.

W przypadku ogólnie określonych opłat zastrzeżonych na rzecz pożyczkodawcy ich

związek z istotą umowy pożyczki konsumenckiej jest pośredni, gdyż uzależniony

jest od różnych okoliczności i potrzeb konsumenta oraz możliwych, a zarazem

trudnych do przewidzenia, usług świadczonych przez pożyczkodawcę na rzecz

pożyczkobiorcy, w związku z udzieleniem pożyczki.

W odniesieniu natomiast do wynagrodzenia prowizyjnego (prowizji) trzeba

zauważyć, iż w umowie stron nie określono za co zostało zastrzeżone, aczkolwiek

12

skonkretyzowano z tego tytułu kwotę na przeszło 80% (3 271 zł), kwoty

udzielonego kapitału (4000 zł). Wprawdzie w ustawie o kredycie konsumenckim

prowizja jest elementem całkowitego kosztu kredytu (art. 5 pkt 6 lit. a), ale z tego

nie sposób wyprowadzić wniosku, iż w rzeczy samej jest ona drugim świadczeniem

głównym, obok odsetek. Ustawa o kredycie konsumenckim normuje również

pośrednictwo kredytowe (art. 5 pkt 3 oraz art. 28), w ramach którego pośrednikowi

może przysługiwać wynagrodzenie, często nazywane właśnie prowizją, rozumianą

jako forma wynagrodzenia z tytułu dokonanej czynności prawnej. Może więc być

wynagrodzeniem za pośrednictwo w zawieraniu danej umowy na polecenie lub

w imieniu podmiotu zlecającego (np. osoby fizycznej lub prawnej) albo też

wynagrodzeniem tegoż podmiotu za świadczone przez niego operacje i usługi.

Rzecz jasna, nie można wykluczyć, że i w przypadku pożyczki pożyczkodawca

będzie obowiązany dokonać na rzecz pożyczkobiorcy określonych czynności

mających związek z udzieleniem pożyczki, ale postanowień umownych w tym

zakresie nie sposób zaliczyć do przedmiotowo istotnych umowy pożyczki

konsumenckiej, zwłaszcza że nie zostały wprost wymienione jako elementy

konstytutywne dla umowy pożyczki (por. art. 30 u.k.k.). Co najwyżej mogą być

kwalifikowane jako świadczenie uboczne, pośrednio związane z udzieleniem

pożyczki. Prowizja jako taka może być świadczeniem głównym (typowym)

w umowach o pośrednictwo kredytowe, ale już nie w ramach samej umowy

pożyczki. Wprawdzie umowy te (tj. pośrednictwa kredytowego i pożyczki) mogą

pozostawać ze sobą w związku, ale w ich obrębie przedmiot i podmioty nie są

tożsame. Z faktu więc, że ustawodawca nie wyróżnia w ramach całkowitego kosztu

kredytu elementów właściwych dla samej umowy kredytu i umowy kredytu

powiązanej z umową pośrednictwa kredytowego, lecz przedstawia je zbiorczo nie

można przyjąć, że w przypadku samej umowy pożyczki świadczeniem głównym

(typowym) po stronie konsumenta, oprócz odsetek, jest jeszcze wynagrodzenie

prowizyjne, którego celem jest w istocie obciążenie konsumenta częścią ogólnych

kosztów pożyczkodawcy związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej,

w tym związanych z pozyskiwaniem, w różny sposób, środków finansowych,

z której dopiero puli są udzielane pożyczki. Wysokość zastrzeżonej w umowie stron

prowizji (ponad 80% kwoty kapitału kredytu), która trzykrotnie przekracza kwotę

13

odsetek kapitałowych w całym okresie, na jaki umowa pożyczki została zawarta

(1060 zł), może prowadzić właśnie do takiej sugestii. Tego rodzaju koszty nie mogą

mieć bezpośredniego związku z udzieleniem pożyczki konsumenckiej, a tym

samym stanowić w takiej umowie świadczenia głównego w rozumieniu art. 385¹ § 1

k.c.

Celem ustawy o kredycie konsumenckim jest ochrona konsumentów

i dopuszczenie możliwości konstruowania wielu świadczeń głównych, a zarazem

równorzędnych, do spełnienia których zobowiązany byłby konsument, wypaczałoby

nie tylko sens prawny umowy pożyczki konsumenckiej, ale mogłoby prowadzić

do obejścia przepisów ograniczających wysokość odsetek (art. 359 i art. 481 k.c.),

czyniąc w ten sposób ochronę konsumentów iluzoryczną. Przepisy ustawy

o kredycie konsumenckim, w kontekście kodeksowych reguł wyłączenia oceny

abuzywności postanowień umów zawieranych z udziałem konsumentów, nie mogą

być interpretowane, w sposób który powoduje pogorszenie położenia prawnego

konsumentów, a do takiego skutku prowadziłaby konstrukcja wielu świadczeń

głównych w jednym stosunku prawnym unormowanym w ustawie szczególnej.

Sformułowanie określonego postanowienia umownego kreującego

świadczenie na rzecz przedsiębiorcy w sposób, który może wprowadzać

konsumenta w błąd co do jego obowiązków i skutków gospodarczych, samo przez

się nie daje jeszcze podstaw do tezy, iż już tylko z tego względu wchodzi w rachubę

wyłączenie, o którym stanowi art. 385¹ § 1 zd. 2 k.c. (art. 4 ust. 2 Dyrektywy

93/13/EWG). Wskazana podstawa prawna wyłączenia dopuszczalności badania

abuzywności wystąpi, gdy tego rodzaju świadczenie ma charakter świadczenia

głównego. Natomiast w stanie faktycznym sprawy przewidzianego w umowie

świadczenia pod postacią wynagrodzenia prowizyjnego (prowizji) nie można

identyfikować ze świadczeniem głównym w przedstawionym wyżej normatywnym

rozumieniu, ponieważ umowa nie definiuje tego rodzaju świadczenia i nie określa

zasad jego wyliczenia oraz wzajemnego świadczenia pożyczkodawcy z tego tytułu,

które - w dodatku - byłoby niezależne od typowego w takiej umowie świadczenia

konsumenta w postaci odsetek. Brak wskazania tych elementów w umowie, na

podstawie których możliwe byłoby powiązanie wynagrodzenia prowizyjnego ze

14

wzajemnym świadczeniem pożyczkodawcy, stanowi przeszkodę do uznanie go za

świadczenie główne.

II. Maksymalna wysokość pozaodsetkowych kosztów kredytu w całym

okresie kredytowania nie może przekroczyć całkowitej kwoty kredytu (art. 36a ust. 2

u.k.k.), którą stanowi kwota wszystkich środków pieniężnych nieobejmujących

kredytowanych kosztów kredytu, które kredytodawca udostępnia konsumentowi na

podstawie umowy o kredyt (art. 5 pkt 7 u.k.k.). Jak wspomniano przepis ten ma

zastosowanie także do umów o pożyczkę (art. 3 ust. 2 pkt 1 u.k.k.).

W powołanym wyroku z dnia 3 września 2020 r. Trybunał Sprawiedliwości

Unii Europejskiej wyjaśnił, że art. 3 lit g) i art. 22 Dyrektywy Parlamentu

Europejskiego i Rady 2008/48/WE z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie umów

o kredyt konsumencki oraz uchylającej dyrektywę Rady 87/102/EWG, należy

interpretować w ten sposób, że nie stoją na przeszkodzie przepisom krajowym

dotyczącym kredytu konsumenckiego ustanawiającym sposób obliczania

maksymalnej kwoty pozaodsetkowego kosztu kredytu, którym może zostać

obciążony konsument, nawet jeśli ten sposób obliczania pozwala przedsiębiorcy na

obciążenie tego konsumenta częścią kosztów ogólnych związanych

z prowadzeniem jego działalności gospodarczej, o ile w drodze tych przepisów

dotyczących owej maksymalnej kwoty wspomniane uregulowanie nie narusza

zasad zharmonizowanych mocą tej dyrektywy.

Problem, który został poddany pod rozstrzygnięcie Sądu Najwyższego

dotyczy tego, czy ustalenie wysokości pozaodsetkowych kosztów kredytu na

maksymalnym poziomie, mieszczącym się w limicie określonym ustawą, podlega

weryfikacji przez sąd, w sporze przedsiębiorcy z konsumentem, przez wzgląd na

ochronę konsumentów, na podstawie art. 385¹ § 1 k.c., pod kątem oceny

abuzywności postanowień w tej materii.

Przepis art. 36a został wprowadzony ustawą z dnia 5 sierpnia 2015 r.

o zmianie ustawy o nadzorze na rynkiem finansowym oraz niektórych innych ustaw

(Dz. U. poz. 1357), ale nie jest wynikiem implementacji do polskiego porządku

prawnego normy prawa unijnego (na co zwrócił też uwagę Trybunał

Sprawiedliwości Unii Europejskiej w wyrokach z dnia 26 marca 2020 r., C - 779/18,

15

Mikrokasa oraz z dnia 3 września 2020 r., C - 84/19, C - 222/19 i C - 252/19, Profi

Credit Polska S.A.), jakkolwiek sama ustawa o kredycie konsumenckim stanowiła

implementacje przywołanej wyżej Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady

2008/48/WE z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie umów o kredyt konsumencki

oraz uchylająca dyrektywę Rady 87/102/EWG (Dz. Urz. UE L 133 z dnia 22 maja

2008 r.).

Unormowany w art. 36a ust. 1 u.k.k. algorytm obliczania maksymalnej

wysokości pozaodsetkowych kosztów kredytu został tak skonstruowany, że ich

wysokość (czyli maksymalnie 100% kwoty kapitału) może zostać wyczerpana, jeśli

umowa pożyczki trwa 30 miesięcy, tak jak w tej sprawie. W istocie pożyczkodawcy

opłaca się najbardziej zawierać umowy na ten okres, gdyż w przypadku krótszego

okresu, maksymalna kwota pozaodsetkowych kosztów będzie mniejsza niż 100%

kapitału udzielonej pożyczki, zaś w przypadku dłuższego czasu i tak maksymalne

koszty pozaodsetkowe nie mogą przekroczyć 100% kwoty kapitału pożyczki. Jak

stanowi art. 36a ust. 3 u.k.k. pozaodsetkowe koszty kredytu wynikające z umowy o

kredyt konsumencki nie należą się w części przekraczającej maksymalne

pozaodsetkowe koszty kredytu obliczone w sposób określony w ust. 1 lub całkowitą

kwotę kredytu (zob. też art. 45 ust. 1 u.k.k.). Powyższe przedstawienie liczbowe

pokazuje, że jakkolwiek celem tego przepisu była ochrona konsumentów, to

normatywny algorytm ustalania maksymalnej ich wysokości został określony

sztywnie i to na takim poziomie, który może zachęcać przedsiębiorcę do

stosowania maksymalnego pułapu i wykorzystywania jego zapisów dla swoich

celów z ewidentnym pokrzywdzeniem konsumenta. Im bowiem wyższa kwota

kapitału (tj. całkowita kwota kredytu w rozumieniu ustawy o kredycie konsumenckim

- art. 5 pkt 7), tym wyższa kwota dopuszczalnych pozaodsetkowych kosztów

kredytu (np. przy pożyczce w kwocie 100 000 zł, maksymalna kwota

pozaodsetkowych kosztów może wynieść 100 000 zł).

Okoliczność, że regulacja zawarta w art. 36a u.k.k. nie jest wynikiem

implementacji prawa unijnego, nie może oznaczać, braku dopuszczalności badania

ze względu na zasady wyznaczone w art. 385¹ § 1 k.c., który, jak już była o tym

mowa, stanowi implementację Dyrektywy 93/13/EWG. Przeciwnie, konieczność

badania zgodności zapisów konkretnych umów zawieranych z udziałem

16

konsumentów, przy uwzględnieniu granicy wyznaczonej przepisem art. 36a u.k.k.,

z regułami zawartymi w art. 385¹ § 1 zd. 1 k.c. wynika z generalnej i oczywistej

zasady, że krajowe unormowania praw i obowiązków konsumentów nie mogą

pozostawać w sprzeczności z przepisami unijnymi. Z tej perspektywy nie sposób

rozpatrywać relacji pomiędzy art. 36a u.k.k. a art. 385¹ § 1 zd. 1 k.c. jako

konsekwencji zasady lex specialis legi generali, w sytuacji, gdy ze względu na

hierarchię źródeł prawa, przepis art. 385¹ § 1 k.c. jako odzwierciedlający regulację

unijną, jest więc przepisem wyższego rzędu w stosunku do art. 36a u.k.k.

Na marginesie należy zauważyć, iż przepisy przewidujące określone uprawnienia

dla konsumentów znajdują się także poza ustawą o kredycie konsumenckim

(np. por. 75c w zw. z art. 78a pr. bank.). Na gruncie prawa krajowego ochrona

konsumentów musi być kompleksowa i komplementarna.

Z wyroków Trybunału z dnia 26 marca 2020 r. i z dnia 3 września 2020 r.,

wynika, że przepis art. 36a u.k.k. nie pozostaje całkowicie neutralny w płaszczyźnie

unijnej ochrony konsumentów. Trybunał zwrócił uwagę, że art. 3 ust. 1 Dyrektywy

93/13/EWG, należy interpretować w ten sposób, że warunek umowny dotyczący

pozaodsetkowych kosztów kredytu, który określa ten koszt poniżej ustawowego

pułapu i który przenosi na konsumenta koszty działalności gospodarczej

kredytodawcy, może powodować znaczącą nierównowagę, wynikającą z umowy,

praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta, gdy obciąża konsumenta

kosztami nieproporcjonalnymi, w stosunku do świadczeń oraz do kwoty

otrzymanego kredytu, zaś ustalenie tego należy do sądu krajowego. Ponadto

wskazał, że w związku z tym, iż art. 36a u.k.k. nie określa praw i obowiązków stron

umowy, lecz poprzestaje jedynie na ograniczeniu ich swobody w zakresie ustalania

pozaodsetkowych kosztów kredytu powyżej pewnego poziomu, nie odzwierciedla

bezwzględnie obowiązujących przepisów o charakterze ustawowym i

wykonawczym, a zatem nie jest wyłączony z zakresu zastosowania Dyrektywy

93/13/EWG, w szczególności art. 3, art. 4 i art. 6. Ustawowy pułap kosztów

pozaodsetkowych z art. 36a u.k.k. oraz mechanizm kontroli niedozwolonych

postanowień umownych przewidziany w ostatnio powołanej dyrektywie, pozostają

względem siebie niezależne.

17

W świetle art. 385¹ § 1 k.c. postanowienie umowne jest sprzeczne z dobrymi

obyczajami, jeżeli kontrahent konsumenta, traktujący go w sposób sprawiedliwy,

słuszny i uwzględniający jego prawnie uzasadnione roszczenia, nie mógłby

racjonalnie spodziewać się, iż konsument ten przyjąłby takie postanowienie

w drodze negocjacji indywidualnych. Natomiast w celu ustalenia, czy klauzula

rażąco narusza interesy konsumenta, należy wziąć przede wszystkim pod uwagę,

czy pogarsza ona jego położenie prawne w stosunku do tego, które, w braku

odmiennej umowy, wynikałoby z przepisów prawa, w tym dyspozytywnych

(por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia

20 czerwca 2018 r., III CZP 29/17, OSNC 2019, nr 1, poz. 2). Rażące naruszenie

interesów konsumenta oznacza nieusprawiedliwioną dysproporcję, na niekorzyść

konsumenta praw i obowiązków wynikających z umowy, skutkujące niekorzystnym

ukształtowaniem jego sytuacji ekonomicznej oraz jego nierzetelne traktowanie

(por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 3 lutego 2006 r., I CK 297/05, nie publ.,

z dnia 15 stycznia 2016 r., I CSK 125/15, OSNC - ZD 2017 , nr 1, poz. 9; z dnia

27 listopada 2015 r., I CSK 945/14, nie publ., z dnia 30 września 2015 r., I CSK

800/14, nie publ., z dnia 29 sierpnia 2013 r. I CSK 660/12, nie publ.).

Zgodnie z art. 385¹ § 2 k.c. niedozwolone postanowienie umowne nie wiąże

konsumenta, co uzasadniania jego bezskuteczność od samego początku, którą sąd

uwzględnia z urzędu (por. wyroki Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej

z dnia 26 października 2006 r., C - 243/08, w sprawie E. M. Mostaza Claro

przeciwko Centro Movil Millenium, i z dnia 1 października 2015 r., C - 348/14,

w sprawie M. Bucura przeciwko S.C. Bancpost SA; uchwała Sądu Najwyższego

z dnia 29 czerwca 2007 r., III CZP 62/07, OSNC 2008, nr 7-8, poz. 87, wyrok Sądu

Najwyższego z dnia 30 maja 2014 r., III CSK 204/13, nie publ.).

Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak w sentencji.