Pełny tekst

Sygn. akt III CZP 42/20

UCHWAŁA

Dnia 26 października 2021 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Karol Weitz (przewodniczący)

SSN Maria Szulc

SSN Roman Trzaskowski (sprawozdawca)

w sprawie z powództwa P. S. A. z siedzibą w B.

przeciwko G. D.

o zapłatę,

po rozstrzygnięciu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej

w dniu 26 października 2021 r.,

zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w P.

postanowieniem z dnia 11 lutego 2020 r., sygn. akt II Ca (…),

"1. Czy w razie rozwiązania umowy pożyczki - będącej kredytem

konsumenckim w rozumieniu ustawy z dnia 12 maja 2011 r.

o kredycie konsumenckim - na skutek wypowiedzenia dokonanego

przez pożyczkodawcę w związku z zaległościami w spłacie pożyczki,

świadczenie ujęte w umowie stanowiące wynagrodzenie z tytułu

udzielenia pożyczki, do którego zapłaty na rzecz pożyczkodawcy

zobowiązuje się pożyczkobiorca, określone jako „wynagrodzenie

prowizyjne” bądź „prowizja", jest pozaodsetkowym kosztem kredytu,

który ulega obniżeniu i dostosowaniu do czasu obowiązywania umowy

zgodnie z wzorem ustalonym w art. 36a ust. 1 ustawy o kredycie

konsumenckim?

2. Czy w odniesieniu do umowy pożyczki, będącej umową o kredyt

konsumencki w rozumieniu ustawy z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie

konsumenckim, świadczenie określone w niej jako „wynagrodzenie

prowizyjne” bądź „prowizja” stanowiące wynagrodzenie z tytułu

udzielenia pożyczki, do którego zapłaty na rzecz pożyczkodawcy

zobowiązuje się pożyczkobiorca, jest świadczeniem głównym

w rozumieniu art. 3851 § 1 zdanie 2 k.c.?

3. Czy w sytuacji, gdy wysokość pozaodsetkowych kosztów kredytu

2

ujętych w zawartej z konsumentem umowie pożyczki, będącej umową

o kredyt konsumencki w rozumieniu ustawy z dnia 12 maja 2011 r.

o kredycie konsumenckim, nie przekracza ich maksymalnego pułapu

wyznaczonego w art. 36a tej ustawy, dopuszczalne jest badanie

postanowień umowy przewidujących składniki pozaodsetkowych

kosztów kredytu oraz ich wysokość z punktu widzenia niedozwolonych

postanowień umownych, o których mowa w art. 3851 § 1 k.c.?"

podjął uchwałę:

1. Okoliczność, że pozaodsetkowe koszty kredytu

konsumenckiego nie przekraczają wysokości określonej w art.

36a ust. 1 i 2 ustawy z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie

konsumenckim (obecnie tekst jedn. Dz. U. z 2019, poz. 1083 ze

zm.), nie wyłącza oceny, czy postanowienia określające te koszty

są niedozwolone (art. 3851 § 1 k.c.).

2. Odmawia podjęcia uchwały w pozostałym zakresie.

UZASADNIENIE

Pozwem wniesionym w postępowaniu nakazowym P. S.A. w B. (dalej –

„Spółka”) domagała się zasądzenia na jej rzecz od G. D., jako zobowiązanego z

weksla własnego, kwoty 14.588,56 zł (z odsetkami). W związku ze spłatą 540 zł

dokonaną przez pozwanego po wytoczeniu powództwa, cofnęła pozew co do tej

kwoty ze zrzeczeniem się roszczenia.

W sprawie ustalono m.in., że w dniu 16 lipca 2017 r. strony zawarły umowę

pożyczki („Umowa”). W części B Umowy, noszącej tytuł „Główne dane dotyczące

pożyczki”, wytłuszczonym drukiem podano, że „Całkowita kwota pożyczki” wynosi

9.000 zł, „Całkowita kwota do zapłaty” 19.440 zł, „Miesięczna rata” 540 zł, a „Liczba

rat” 36. Zgodnie z punktem 1.3 lit. a) w części C1, na rachunek bankowy

pożyczkobiorcy podlegała przekazaniu całkowita kwota pożyczki, tj. 9.000 zł.

Z kolei w punkcie 1.4 podano, że „w związku z udzieleniem pożyczki”

pożyczkodawca pobiera: a) opłatę przygotowawczą w wysokości 129 zł, która

zostanie rozłożona na raty i spłacona wraz z pożyczką, b) „wynagrodzenie

prowizyjne w wysokości 7.771,00 zł (,Prowizja’)”, które zostanie rozłożone na raty

i spłacone przez pożyczkobiorcę wraz z pożyczką oraz c) wynagrodzenie z tytułu

3

przyznania na wniosek pożyczkobiorcy „T.”, o którym mowa w punkcie 15, w

wysokości 1.100 zł. Ponadto, stosownie do punktu 1.2, pożyczka jest

oprocentowana według stałej stopy oprocentowania w wysokości 9,86% w skali

roku. Stosownie do tego, całkowity koszt pożyczki określono na 10.440 zł, a spłata

pożyczki miała następować w równych ratach miesięcznych po 540 zł w okresie od

sierpnia 2017 r. do lipca 2020 r. Od każdego przeterminowanego zadłużenia

pożyczkodawca mógł naliczać maksymalne odsetki za opóźnienie, o których mowa

w 481 § 21 k.c. Zabezpieczeniem spłaty pożyczki był weksel własny in blanco

wystawiony przez pozwanego z klauzulą „nie na zlecenie” („Weksel”).

Pismem z dnia 24 lipca 2018 r. Spółka wypowiedziała Umowę ze względu na

niespłacanie rat pożyczki („Wypowiedzenie”) oraz wezwała pozwanego do wykupu

weksla.

Pozwany spłacił łącznie kwotę 4.000 zł, z czego 540 zł już po wytoczeniu

powództwa.

Wyrokiem z dnia 27 marca 2019 r. Sąd Rejonowy w G. umorzył

postępowanie co do kwoty 540 zł (pkt 1), zasądził od pozwanego na rzecz Spółki

kwotę 7.358,83 zł z bliżej oznaczonymi odsetkami za opóźnienie (pkt 2), oddalił

powództwo w pozostałym zakresie (pkt 3) i orzekł o kosztach postępowania (pkt 4).

Kierując się przepisami prawa unijnego, a w szczególności postanowieniami

dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych

warunków w umowach konsumenckich (Dz. Urz. WE L 1993, nr 95, s. 29 ze zm.;

polskie wydanie specjalne Dz.Urz.UE: rozdział 15, t. 2, s. 288 ze sprostowaniami

z dnia 13 października 2016 r., Dz. Urz.UE.L 2016, nr 276, s. 17, z dnia 19 czerwca

2018 r., Dz. Urz.UE.L 2018, nr 155, s. 35 oraz z dnia 29 października 2020 r., Dz.

Urz.UE.L 2020, nr 359, s. 21; dalej - "dyrektywa 93/13") i art. 4 ust. 3 Traktatu

o Unii Europejskiej w brzmieniu nadanym Traktatem z Lizbony, wyrażającym

zasadę lojalności, jak również wyrokami Trybunału Sprawiedliwości Unii

Europejskiej z dnia 18 lutego 2016 r. w sprawie C-49/14, Finanmadrid EFC SA

przeciwko Jesúsowi Vicentemu Albánowi Zambranowi i in. oraz z dnia 13 września

2018 r. w sprawie C-176/17, P. SA w B. przeciwko M.W. Sąd Rejonowy pominął

przy rozpoznaniu sprawy przepisy o postępowaniu nakazowym z weksla i

4

rozpoznał ją w postępowaniu zwykłym, dokonując z urzędu oceny stosunku

podstawowego łączącego strony, tj. Umowy pożyczki. W tym kontekście odwołał

się również do art. 41 ust. 1 ustawy z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie

konsumenckim (ówcześnie tekst jedn. Dz. U. z 2016 r., poz. 1528; dalej – „u.k.k.”),

której Umowa podlega, oraz art. 10 ustawy z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo

wekslowe (tekst jedn. Dz. U. z 2016 r., poz. 160; dalej – „Prawo wekslowe”).

W wyniku oceny stosunku podstawowego doszedł do wniosku, że Umowa

nie narusza ustawy z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie konsumenckim w zakresie,

w jakim ustala koszty pożyczki, tj. oprocentowanie i opłatę przygotowawczą,

narusza zaś przepisy „ustawy” w zakresie ukształtowania kosztów prowizji i opłaty

za tzw. „T.”.

Uznał, że zastrzeżenie w Umowie prowizji w wysokości 7.771 zł stanowi

obejście art. 359 § 21 k.c., gdyż prowizja ta jest niewiele niższa od kwoty samej

pożyczki, czyli nieproporcjonalna i nieekwiwalentna - także w odniesieniu do

nakładu pracy pożyczkodawcy - a Spółka nie wykazała sposobu jej ustalenia.

Prowizja taka zaś nie powinna przekraczać 10% udzielonej pożyczki, a więc in casu

kwoty 900 zł, co odpowiadałoby wysokości odsetek maksymalnych określonych

w art. 359 § 21 k.c.

W odniesieniu do klauzuli zastrzegającej dla Spółki kwotę 1100 zł z tytułu

wynagrodzenia za usługę „T.”, przewidującą możliwość odroczenia płatności czy

obniżenia raty albo otrzymywania powiadomień w drodze smsów, stwierdził, iż nie

tylko stanowi obejście art. 359 § 21 k.c., ale jest także abuzywna, gdyż usługa ta

została pozwanemu „odgórnie narzucona” (de facto nie miał on możliwości

zrezygnowania z niej) i wiąże się z obowiązkiem zapłaty za szereg tzw. bezpłatnych

i zazwyczaj niepotrzebnych pożyczkobiorcy możliwości. W konsekwencji uznał, że

z tego tytułu Spółce należało się - co najwyżej - 450 zł (5% pożyczki).

Ostatecznie zatem Sąd pierwszej instancji przyjął, że oprócz spłaty kapitału

(9000 zł) pożyczkobiorca był zobowiązany do zapłaty kosztów w łącznej kwocie

1479 zł (900 zł + 129 zł + 450 zł), powiększonej o odsetki kapitałowe za okres od

sierpnia 2017 r. do sierpnia 2018 r. w wysokości 831,27 zł. Ponadto, Spółka mogła

żądać odsetek skapitalizowanych na dzień oświadczenia o wypowiedzeniu umowy

5

w wysokości 48,56 zł. W sumie zatem z tytułu rozliczenia umowy Spółce należało

się świadczenie w łącznej kwocie 11.358,83 zł, które podlegało pomniejszeniu

o dokonane przez pozwanego spłaty w wysokości 4.000 zł. Ze względu na

skuteczne, częściowe cofnięcie pozwu, co do żądania zapłaty 540 zł postępowanie

zostało umorzone. Sąd wyliczył też należne pożyczkodawcy odsetki za opóźnienie.

Przy rozpoznawaniu apelacji powódki Sąd Okręgowy w P., uznając, że

Umowa jest umową o kredyt konsumencki w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 2 u.k.k.,

powziął poważne wątpliwości, wyrażające się w trzech zagadnieniach

sformułowanych w sentencji postanowienia z dnia 11 lutego 2020 r., i przedstawił je

Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.

Istota pierwszego z zagadnień dotyczy tego, czy wynagrodzenie

pożyczkodawcy z tytułu udzielenia takiej pożyczki, określone jako „wynagrodzenie

prowizyjne” („prowizja”) stanowi pozaodsetkowy koszt kredytu, który w razie

rozwiązania umowy w następstwie wypowiedziana przez pożyczkodawcę

w związku z zaległościami w spłacie pożyczki, ulega obniżeniu i dostosowaniu do

czasu obowiązywania umowy zgodnie z wzorem ustalonym w art. 36a ust. 1 u.k.k.

Wyjaśniając tę wątpliwość, Sąd Okręgowy zwrócił uwagę, że uzgodniona

w Umowie sztywna, miesięczna rata spłaty pożyczki (540 zł) obejmowała „cząstki

kapitału” podlegającego zwrotowi, odsetek kapitałowych, opłaty przygotowawczej,

wynagrodzenia prowizyjnego i wynagrodzenia za usługę „T.”. Mając na względzie

art. 5 pkt 6a u.k.k. definiujący pozaodsetkowe koszty kredytu jako „wszystkie koszty,

które konsument ponosi w związku z umową o kredyt konsumencki, z wyłączeniem

odsetek”, ocenił, że kosztami takimi są zarówno opłata przygotowawcza, jak i oba

wynagrodzenia, w związku z czym podlegają one art. 36a ust. 1 u.k.k., który określa

maksymalną wysokość takich kosztów za pomocą wzoru matematycznego.

Ponieważ jedną z istotnych zmiennych w tym wzorze jest „okres spłaty wyrażony w

dniach”, powstaje - zdaniem Sąd odwoławczego – pytanie, czy przy obliczaniu

maksymalnej, dopuszczalnej wysokości kosztów należy uwzględnić okres

kredytowania (i zarazem okres spłaty) ustalony w Umowie (36 miesięcy), czy też

rzeczywisty okres kredytowania, czyli okres skrócony w natępstwie Wypowiedzenia

(13 miesięcy). Za przyjęciem, że maksymalna wysokość pozaodsetkowych kosztów

kredytu jest wartością stałą, odpowiadającą pierwotnie uzgodnionemu okresowi

6

kredytowania (nie mają na nią wpływu zdarzenia zaistniałe po zawarciu umowy

związane z realizacją kontraktu), przemawia art. 49 ust. 1 u.k.k., zgodnie z którym

„W przypadku spłaty całości kredytu przed terminem określonym w umowie,

całkowity koszt kredytu ulega obniżeniu o te koszty, które dotyczą okresu, o który

skrócono czas obowiązywania umowy, chociażby konsument poniósł je przed tą

spłatą”, co – w ocenie Sądu Okręgowego - dotyczy także pozaodsetkowych

kosztów kredytu, w tym prowizji za udzielenie kredytu. Gdyby bowiem maksymalna

wysokość pozaodsetkowych kosztów kredytu miała uwzględniać ewentualne

skrócenie okresu kredytowania, art. 49 ust. 1 u.k.k. byłby zbędny. Z drugiej jednak

strony Sąd Okręgowy zauważył, że ust. 2 art. 36a u.k.k. stanowi, iż pozaodsetkowe

koszty kredytu nie mogą być wyższe od całkowitej kwoty kredytu „w całym okresie

kredytowania”, co sugeruje, iż decydujący jest okres rzeczywistego pozostawania

przez strony w stosunku kredytu konsumenckiego, który może ulec skróceniu np. w

następstwie wypowiedzenia umowy. W takim zaś razie wysokość pozaodsetkowych

kosztów kredytu podlegałaby przeliczeniu w odniesieniu do rzeczywistego czasu

trwania umowy. W ocenie Sądu drugiej instancji, rozstrzygnięcie tej kwestii ma

istotne znaczenie dla określenia wysokości obciążających pozwanego

pozaodsetkowych kosztów kredytu i całego zadłużenia, sądy powszechne zaś

rozstrzygają ją różnie.

Drugie z zagadnień sformułowanych przez Sąd Okręgowy, wyrażające się

w pytaniu, czy wynagrodzenie pożyczkodawcy z tytułu udzielenia pożyczki –

umowy kredytu konsumenckiego, określone jako „wynagrodzenie prowizyjne” bądź

„prowizja” jest świadczeniem głównym w rozumieniu art. 3851 § 1 zdanie 2 k.c.,

stanowi konsekwencję stwierdzenia przez ten Sąd, że in casu postanowienia

dotyczące wynagrodzenia prowizyjnego (prowizji) należnego pożyczkodawcy

zostały sformułowane jednoznacznie, zarówno w aspekcie formalnym (językowym),

jak i materialnym (co do rzetelnej informacji i zrozumienia treści umowy przez

przeciętnego konsumenta), w związku z czym mogłyby zostać uznane za

niedozwolone tylko w razie uznania, iż nie określają głównych świadczeń stron

w rozumieniu art. 3851 § 1 zd. 2 k.c. Tak uznał Sąd pierwszej instancji, jednak Sąd

odwoławczy zwrócił uwagę, że kwestia ta wywołuje poważne wątpliwości

w orzecznictwie sądów powszechnych. Pojęcie „główne świadczenia stron” bowiem

7

bywa tam – podobnie jak w rozbieżnym orzecznictwie Sądu Najwyższego -

kojarzone z elementami przedmiotowo istotnymi (essentialia negotii), a więc

cechami, według których dokonuje się kwalifikacji konkretnej czynności prawnej do

ustawowo wyróżnionych typów czynności prawnych. Takie ujęcie jest jednak

niewystarczające ze względu na to, że w obrocie konsumenckim funkcjonują

umowy niestypizowane i mieszane. W związku z tym, zdaniem Sądu Okręgowego,

jako postanowienia określające główne świadczenia stron powinno się traktować te

postanowienia, które przy uwzględnieniu zgodnego zamiaru stron i celu umowy

wyznaczają najbardziej istotne dla stron zachowanie dłużnika, bezpośrednio

zmierzające do zaspokojenia wierzyciela w danym stosunku zobowiązaniowym.

Uwzględniając treść art. 720 § 1 k.c., stanowiącego, że „przez umowę pożyczki

dający pożyczkę zobowiązuje się przenieść na własność biorącego określoną ilość

pieniędzy albo rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, a biorący zobowiązuje się

zwrócić tę samą ilość pieniędzy albo tę samą ilość rzeczy tego samego gatunku

i tej samej jakości”, Sąd stwierdził, iż pożyczka jest czynnością prawną dwustronnie

zobowiązującą, ale nie wzajemną, także wtedy, gdy jest odpłatna (pożyczkobiorca

zobowiązuje się do zapłaty odsetek), gdyż odsetki nie stanowią świadczenia

wzajemnego za przeniesienie własności przedmiotu pożyczki, który w myśl umowy

podlega zwrotowi. Zauważył też, że wprawdzie z reguły świadczenie

pożyczkobiorcy polega na zapłacie odsetek kapitałowych (por. art. 359 i 360 k.c.),

jednakże strony mogą też uzgodnić inny rodzaj odpłatności, np. pod postacią

wynagrodzenia prowizyjnego (prowizji), albo odpłatność wieloelementową.

Potwierdza to art. 30 ust. 1 u.k.k., wskazujący - wśród elementów, które określać

ma umowa o kredyt konsumencki - m.in. stopę oprocentowania (pkt 6) oraz

informację o innych kosztach, które konsument zobowiązany jest ponieść

w związku z umową, w szczególności o opłatach, prowizjach, marżach oraz

kosztach usług dodatkowych (pkt 10). Potwierdza to także wyróżniona przez

ustawę kategoria pojęcia pozaodsetkowych kosztów kredytu (art. 5 pkt 6a i art. 36a

ust. 1 u.k.k.), jak również uzasadnienie projektu ustawy z dnia 5 sierpnia 2015 r.

o zmianie ustawy o nadzorze nad rynkiem finansowym oraz niektórych innych

ustaw (Dz. U. poz. 1357 ze zm.; dalej – „Nowelizacja”), mocą której wprowadzono

do ustawy o kredycie konsumenckim przepisy art. 36a-36d. Z projektu tego bowiem

8

wynika założenie, że pozaodsetkowe koszty kredytu składają się na zysk

pożyczkodawcy, a w przypadku pożyczek krótkoterminowych w zasadzie go

wyczerpują. Z kolei art. 3851 § 1 zd. 2 k.c. w zakresie swego normowania jako

świadczenia główne wprost identyfikuje cenę lub wynagrodzenie (za towar lub

usługę). Z punktu widzenia zaś ekonomii pożyczka udzielona in casu pozwanemu

jest usługą finansową świadczoną przez Spółkę, która – ze względu na dążenie

Spółki do osiągnięcia zysku - ma swoją cenę, przy czym cena ta obejmuje nie tylko

odsetki kapitałowe (stanowiące wynagrodzenie za korzystanie z wypłaconego

kapitału), ale także wynagrodzenie prowizyjne (prowizję), należne za samo

udzielenie pożyczki (wyświadczenie usługi finansowej). Wysokość tego

wynagrodzenia in casu wskazuje, że pod względem interesu ekonomicznego

właśnie ono stanowi dla Spółki zasadnicze świadczenie pożyczkobiorcy.

W rezultacie Sąd pytający skłania się do uznania, że wynagrodzenie prowizyjne

(prowizja) z tytułu udzielenia pożyczki stanowi świadczenie główne w rozumieniu

art. 3851 § 1 zd. 2 k.c., dostrzegając jednak, iż w orzecznictwie sądów

powszechnych bardzo często wyrażane jest stanowisko przeciwne, przyjmujące, że

wynagrodzenie z tytułu umowy pożyczki stanowią jedynie odsetki, natomiast

prowizja stanowi obejście przepisów o odsetkach maksymalnych.

Istota trzeciego z zagadnień prawnych przedstawionych do rozstrzygnięcia

Sądowi Najwyższemu dotyczy tego, czy postanowienia określające pozaodsetkowe

koszty kredytu (w tym ich wysokość) mogą podlegać ocenie pod kątem art. 3851

§ 1 k.c. (stanowić niedozwolone postanowienia umowne), jeżeli wysokość tych

kosztów nie przekracza granic przewidzianych w art. 36a u.k.k. Uzasadniając swą

wątpliwość, Sąd Okręgowy wskazał, że skoro w świetle ustawy koszty

pozaodsetkowe są dozwolone, a ustawa limituje je nie ze względu na ich

poszczególne składniki, lecz ze względu na ich łączną wysokość, można twierdzić,

iż do wysokości limitu są one zgodne z prawem, gdyż to, co ustawodawca uznał za

dopuszczalne i zgodne z prawem w jednej ustawie, jednocześnie nie może być –

ze względu na założenie co do racjonalności ustawodawcy i spójności

obowiązującego porządku prawnego - niezgodne z prawem ustanowionym w innej

ustawie. Z drugiej jednak strony w orzecznictwie sądów powszechnych

prezentowane jest również stanowisko, ku któremu skłania się Sąd Okręgowy, że

9

celem ustawowego limitu wysokości pozaodsetkowych kosztów kredytu nie jest

wyłączenie kontroli abuzywności, lecz uniemożliwienie kredytodawcom stosowania

kosztów przekraczających ten limit, co nie wyklucza badania postanowień umowy

w tym przedmiocie pod kątem abuzywności. Sam fakt, że suma pozaodsetkowych

należności zastrzeganych na rzecz kredytodawcy (opłata, prowizji i inych), a nawet

jedna z nich, nie przekracza ustawowego limitu, nie oznacza zatem, iż każdy

z kosztów pobierany jest zasadnie. Dlatego też – stosownie do tego poglądu - nie

można przyjąć, że unormowania z art. 36a-36d u.k.k. stanowią lex specialis

w stosunku do art. 3851 czy art. 58 k.c.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Spośród przedstawionych do rozstrzygnięcia zagadnień prawnych, najbardziej

ogólny i zarazem pierwszoplanowy charakter ma pytanie o to, czy postanowienia

określające pozaodsetkowe koszty kredytu (w tym ich wysokość) mogą podlegać

ocenie pod kątem art. 3851 § 1 k.c. (stanowić niedozwolone postanowienia

umowne), jeżeli wysokość tych kosztów nie przekracza granic przewidzianych w art.

36a u.k.k. Zgodnie bowiem z wyjaśnieniem Sądu odwoławczego pytanie to

pozostaje częściowo aktualne także w razie uznania, że wynagrodzenie prowizyjne

(prowizja) stanowi „główne świadczenie” pożyczkobiorcy w rozumieniu art. 3851 § 1

zd. 2 k.c., z tym, iż zachowuje wówczas swą doniosłość tylko w odniesieniu do

postanowienia określającego wynagrodzenie za usługę „T.”. Ponadto, odpowiedź

przecząca wyłączałaby potrzebę analizowania kwestii, czy wynagrodzenie

prowizyjne (prowizja) rzeczywiście stanowi owo „główne świadczenie”.

Rozpatrując dostrzeżoną przez Sąd wątpliwość, należy od razu zaznaczyć,

że potęguje ją treść uzasadnienia projektu Nowelizacji, która może sugerować, iż

w założeniu ustawodawcy zastrzeżenie pozaodsektowych kosztów kredytu

w wysokości nie przekraczającej maksymalnego poziomu określonego w art. 36a

ust. 1 u.k.k., jest nie tylko dozwolone, ale także słuszne. Uzasadnienie to bowiem

wskazuje, że projektodawcy art. 36a u.k.k. dostrzegli potrzebę zapewnienia

przedsiębiorcom-pożyczkodawcom możliwości pokrycia stałych kosztów udzielenia

pożyczki, związanych np. z oceną zdolności kredytowej klienta (w tym

sprawdzeniem jego historii w Biurze Informacji Kredytowej oraz biurach informacji

10

gospodarczej), przygotowaniem umowy w formie papierowej i przekazaniem jej

klientowi (w przypadku firm operujących w internecie - dostarczeniem umowy

pocztą), wyceną ryzyka klienta na dzień zawarcia umowy (choć ryzyko stanowi

również element części ruchomej limitu kosztów, ponieważ wraz z wydłużaniem

okresu kredytowania ryzyko wzrasta), utrzymywaniem baz danych o klientach

(konieczność wypełniania wymagań związanych z ochroną danych osobowych) czy

wynagrodzeniami pracowników, a także kosztów ryzyka (niespłacenie pożyczki).

Zauważyli, że w przypadku dominujących w praktyce pożyczek udzielanych na

niskie kwoty (pożyczki od 500 do 2000 zł), stosunek kosztów stałych do kwoty

pożyczki zazwyczaj jest wysoki, a w segmencie mikropożyczek, w których okres

kredytowania na ogół nie przekracza miesiąca, koszty operacyjne kształtują się na

poziomie 15-27% kwoty pożyczki, ryzyko zaś oscyluje w granicach 11% (odsetek

pożyczek straconych), co łącznie oznacza, że przeciętne koszty w tym segmencie

kształtują się między 26% a 38% kwoty pożyczki. W związku z tym w uzasadnieniu

projektu Nowelizacji zaproponowano wprowadzenie stałego, niezależnego od

okresu kredytowania limitu pozaodsetkowych kosztów kredytu, w wysokości 25%

całkowitej kwoty kredytu, którego celem jest umożliwienie przedsiębiorcom pokrycia

kosztów stałych związanych z udzieleniem pożyczki. Uwzględniając ponadto, że

sektor pożyczek konsumenckich obejmuje również pożyczki udzielane na dłuższe

okresy, zaproponowano dodatkowo limit pozaodsetkowych kosztów kredytu

uzależniony od okresu kredytowania (mający zastosowanie w skali roku)

w wysokości 30% całkowitej kwoty kredytu. Oszacowano bowiem, że koszty

operacyjne w segmencie takich pożyczek stanowią 27,5% do 51% kwoty pożyczki,

a koszty ryzyka - ok. 22%-25%. Wskazując zatem, że w odniesieniu do pożyczki

udzielonej na okres ok. 1 roku całkowite koszty pożyczki oscylują w granicach

49,5%-76% kwoty pożyczki, przyjęto, iż limit pozaodsetkowych kosztów kredytu

w skali jednego roku nie może przekroczyć 55% kwoty kredytu (25%+30%),

a w skali 6 miesięcy - 40% (25%+15%). W założeniu projektodawców limity te

mieszczą się w dolnej granicy kosztów ponoszonych przez przedsiębiorców. Przy

czym kierowali się oni spostrzeżeniem, że pożyczki udzielane na okres powyżej

2 lat stanowią „relatywnie niewielką część portfela firm pożyczkowych”,

a jednocześnie są to pożyczki o stosunkowo niewysokich kwotach (od 500 do 2000

11

zł). Jednocześnie, dążąc do ochrony interesów konsumentów przed narzucaniem

przez pożyczkodawców nieuzasadnionych kosztów oraz do zmotywowania

przedsiębiorców do racjonalizacji kosztów, za niezbędny uznano dodatkowy limit,

zgodnie z którym pozaodsektowe koszty kredytu nie mogą przekroczyć 100%

kwoty kredytu, niezależnie od okresu kredytowania (ma to znaczenie przy

pożyczkach udzielanych na okres ponad 2,5 roku). W ten sposób chciano uniknąć

np. spotkanej w praktyce i „reprezentatywnej” sytuacji, w której klient pożyczający

kwotę 4 tys. zł na okres 36 miesięcy był zobowiązany do zwrotu kwoty 10800 zł,

z czego kwotę 3650 zł stanowiła składka ubezpieczeniowa, co stawia pod znakiem

zapytania realną funkcję ubezpieczenia. Towarzyszyło temu przeświadczenie, że

przy pożyczkach udzielanych na dłuższe okresy podstawowym elementem zysku

przedsiębiorcy powinno być oprocentowanie pożyczki, natomiast pozostałe koszty

narzucone na kredytobiorcę powinny odzwierciedlać realne koszty ponoszone

przez przedsiębiorcę. Ponadto w art. 36b i 36c ustawy wprowadzono regulacje

przeciwdziałające próbom obchodzenia ustawowo określonych limitów

pozaodsetkowych kosztów kredytu.

Przedstawione intencje projektodawców art. 36a u.k.k. nie są jednak

jedynym czynnikiem, który wymaga uwzględnienia w ramach analizy

przedmiotowego zagadnienia. Należy bowiem również wziąć pod uwagę, że wiąże

się ono z zakresem zastosowania art. 3851

-3854 k.c., a więc przepisów przyjętych

w celu transpozycji do prawa polskiego postanowień dyrektywy 93/13. Przy ich

wykładni i określaniu relacji do innych przepisów należy brać pod uwagę wskazówki

wynikające z tej dyrektywy i z dotyczącego jej dorobku orzeczniczego Trybunału

Sprawiedliwości Unii Europejskiej.

W związku z tym trzeba przypomnieć, że choć ustanowiony dyrektywą 93/13

reżim prawny dotyczy co do zasady wszystkich „warunków umownych” („klauzul”)

zastrzeganych we wszelkich umowach zawieranych pomiędzy sprzedawcą lub

dostawcą a konsumentem, z zakresu jej zastosowania wyłączono – zgodnie z art.

1 ust. 2 tej dyrektywy – klauzule odzwierciedlające m.in. obowiązujące przepisy

ustawowe lub wykonawcze. Stosownie do motywu 13 dyrektywy wiązało się to

z założeniem, że obowiązujące w Państwach Członkowskich przepisy ustawowe

i wykonawcze, które bezpośrednio lub pośrednio ustalają postanowienia umów

12

konsumenckich – co dotyczy także zasad, które zgodnie z prawem będą stosowane

między umawiającymi się stronami z zastrzeżeniem, iż nie dokonano żadnych

innych uzgodnień - nie zawierają nieuczciwych warunków.

Znaczenie tego wyłączenia było wielokrotnie wyjaśniane w orzecznictwie

Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, jednakże w kontekście niniejszej

sprawy szczególnie istotny jest wyrok z dnia 26 marca 2020 r. w sprawie C-779/18

Mikrokasa S.A. i Revenue Niestandaryzowany Sekurytyzacyjny Fundusz

Inwestycyjny Zamknięty przeciwko XO, wydany w trybie prejudycjalnym, w którym

przedmiotem interpretacji Trybunału był art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 w związku

z art. 36 ust. 1 i 2 u.k.k., a kanwą – sprawy zawisłe przed sądem polskim, w których

instytucje bankowe domagały się od konsumeta spłaty udzielonych mu pożyczek

(w kwotach 4000 na 30 miesięcy i 3000 zł na 18 miesięcy) z odsetkami umownymi

(odpowiednio 7 i 9 % w stosunku rocznym) i pozaodsetkowymi kosztami kredytu,

które nie przekraczały dozwolonego poziomu określonego w art. 36a ust. 1 i 2 u.k.k

(w pierwszej pożyczce: 600 zł opłaty przygotowawczej i 3400 zł opłaty

administracyjnej, w drugiej - 2084 zł prowizji). W wyroku tym Trybunał wyjaśnił

przede wszystkim, że art. 3 lit. g), art. 10 ust. 2 i art. 22 ust. 1 dyrektywy Parlamentu

Europejskiego i Rady 2008/48/WE z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie umów

o kredyt konsumencki oraz uchylającej dyrektywę Rady 87/102/EWG (Dz. Urz. UE

L z 2008 r., nr 133, s. 66 i n. ze zm.; dalej – „dyrektywa 2008/48”), hołdującej

zasadzie pełnej harmonizacji (art. 22 ust. 1 dyrektywy), nie stoją na przeszkodzie

przepisom krajowym, które ustanawiają metodę obliczania maksymalnej kwoty

pozaodsetkowych kosztów kredytu, jakimi można obciążyć konsumenta, pod

warunkiem że przepisy te nie wprowadzają w odniesieniu do tych pozaodsetkowych

kosztów kredytu dodatkowych obowiązków informacyjnych ponad te określone

w art. 10 ust. 2 (por. pkt 40 uzasadnienia wyroku Trybunału).

Rozważając zaś, czy art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy interpretować

w ten sposób, że z zakresu jej stosowania wyłączona jest klauzula, w której ustala

się pozaodsetkowe koszty kredytu z poszanowaniem maksymalnego pułapu

przewidzianego w przepisie krajowym, „niekoniecznie biorąc przy tym pod uwagę

rzeczywiście ponoszone koszty”, Trybunał przypomniał, iż wyłączenie przewidziane

w art. 1 ust. 2 dyrektywy podlega wykładni ścisłej (pkt 52) i że klauzula jest objęta

13

tym wyłączeniem tylko wtedy, gdy odzwierciedla przepis ustawowy lub wykonawczy,

który ma charakter bezwzględnie obowiązujący (pkt 50-51), czego zbadanie należy

do sądu odsyłającego (pkt 53). Wiąże się to z założeniem, że ustawodawca krajowy

ustanowił równowagę pomiędzy ogółem praw i obowiązków stron określonych

umów (pkt 54). In casu Trybunał zauważył, z zastrzeżeniem dokonania ustaleń

w tym względzie przez sąd odsyłający, że nie widać, aby sporne klauzule

odzwierciedlały - w ścisłym tego słowa znaczeniu - art. 36a ust. 1 u.k.k. (pkt 56),

gdyż przepis ten „nie wydaje się (…) sam w sobie określać praw i obowiązków

stron umowy, lecz poprzestaje na ograniczeniu ich swobody ustalenia

pozaodsetkowych kosztów kredytu powyżej pewnego poziomu i w żaden sposób

nie stoi na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy sprawdził, czy takie ustalenie ma

ewentualnie nieuczciwy charakter poniżej określonego prawnie pułapu” (pkt 57).

W konsekwencji orzekł, że „art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten

sposób, że z zakresu stosowania tej dyrektywy nie jest wyłączony warunek

umowny, w którym ustala się całkowite pozaodsetkowe koszty kredytu

z poszanowaniem maksymalnego pułapu przewidzianego w przepisie krajowym,

niekoniecznie biorąc przy tym pod uwagę rzeczywiście ponoszone koszty” (pkt 58 i

sentencja).

Poglądy te Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej podtrzymał w całości

wyroku z dnia 3 września 2020 r. w połączonych sprawach C-84/19, C-222/19

i C 252/19, m.in. P. S.A. przeciwko QJ (por. pkt 58-63 uzasadnienia wyroku

Trybunału).

Orzeczenia te, zawierające wiążącą wykładnię art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13

(w związku z art. 36a u.k.k.), przesądzają, że okoliczność, iż pozaodsetkowe koszty

kredytu konsumenckiego nie przekraczają wysokości określonej w art. 36a ust. 1 i 2

u.k.k., nie wyłącza dopuszczalności i obowiązku oceny przez sąd (z urzędu), czy

postanowienia określające te koszty są niedozwolone (art. 3851 § 1 k.c.). Jest

oczywiste, że przepisy art. 36a u.k.k. nie określają pozytywnie, w sposób

bezwzględnie wiążący, liczby, charakteru i konkretnej wysokości kosztów

składających się na pozaodsetkowe koszty kredytu, a jedynie wytyczają ramy,

w których postanowienia umowy kredytu konsumenckiego, określające te koszty,

muszą się mieścić. Korzystając ze swobody kontraktowej, którą zapewniają te ramy,

14

strony (w praktyce przedsiębiorca) nie mogą pomijać dodatkowych, ustawowych

ograniczeń swobody kontraktowej, wynikających z art. 3851

i n. k.c. Stosowne

postanowienia nie mogą kształtować ponoszonych przez kredytobiorcękonsumenta pozaodsetkowych kosztów kredytu w sposób sprzeczny z dobrymi

obyczajami, rażąco naruszając jego interesy.

W związku z taką interpretacją aktualizuje się też frapujące Sąd Okręgowy

pytanie, czy wynagrodzenie pożyczkodawcy z tytułu udzielenia pożyczki-umowy

kredytu konsumenckiego, określone jako „wynagrodzenie prowizyjne” bądź

„prowizja” jest świadczeniem głównym w rozumieniu art. 3851 § 1 zdanie 2 k.c.

Również tę kwestię należy oceniać w świetle przepisów dyrektywy 93/13 –

w szczególności art. 4 ust. 2 - wykładanych przez Trybunał Sprawiedliwości Unii

Europejskiej. W kontekście niniejszej sprawy szczególnego uwzględnienia wymaga

ponownie wyrok Trybunału z dnia 3 września 2020 r. w połączonych sprawach

C 84/19, C-222/19 i C-252/19, P., wydany w trybie prejudycjalnym, którego kanwą

była m.in. sprawa z powództwa Spółki, domagającej się zasądzenia od konsumenta

należności z tytułu umowy pożyczki - bliźniaczej względem Umowy istotnej w

niniejszej sprawie z tą różnicą, że umowa rozważana przez Trybunał została

zawarta z udziałem pośrednika - która określała kwotę pożyczki w wysokości 9000

zł i przewidywała jej spłatę w okresie 36 miesięcy, oprocentowanie w wysokości

9,83% rocznie, opłatę przygotowawczą w kwocie 129 zł, prowizję w wysokości

7771 zł oraz kwotę 1100 zł z tytułu opłaty za produkt finansowy o nazwie „T.”, nie

definiując jednak pojęć „opłaty przygotowawczej” lub „prowizji” ani nie precyzując,

jakim konkretnie świadczeniom wzajemnym odpowiadają powyższe opłaty (dopiero

w toku postępowania przed sądem odsyłającym Spółka wyjaśniła, że „prowizja”

stanowi świadczenie wzajemne za udzielenie pożyczki, „opłata przygotowawcza”

odpowiada rzeczywiście poniesionym kosztom związanym z zawarciem umowy, a

odsetki stanowią wynagrodzenie za korzystanie przez pożyczkobiorcę ze środków

pieniężnych pożyczkodawcy).

Rozważając wątpliwość, czy art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy

interpretować w ten sposób, że postanowienia umowy o kredyt konsumencki, które

obciążają konsumenta kosztami innymi niż zapłata odsetek umownych, są objęte

15

wyjątkiem przewidzianym w tym przepisie, jeżeli warunki te nie określają ani

charakteru tych kosztów, ani usług, za które mają one stanowić wynagrodzenie,

Trybunał przypomniał najpierw – w zgodzie ze swym dotychczasowym

orzecznictwem (por. np. wyroki z dnia 30 kwietnia 2014 r. w sprawie C-26/13,

Árpád Kásler, Hajnalka Káslerné Rábai przeciwko OTP Jelzálogbank Zrt, pkt 42,

z dnia 26 lutego 2015 r. w sprawie C-143/13, Bogdan Matei i Ioana Ofelia Matei

przeciwko SC Volksbank România SA, pkt 49, z dnia 23 kwietnia 2015 r. w sprawie

C-96/14, Jean-Claude Van Hove przeciwko CNP Assurances SA, pkt 31, z dnia 20

września 2017 r. w sprawie C-186/16, R. P. Andriciuc i in. przeciwko Banca

Românească SA, pkt 31, z dnia 20 września 2018 r., w sprawie C-51/17, OTP Bank

Nyrt. I OTP Faktoring Követeléskezelő Zrt. przeciwko Teréz Ilyés i Emilowi Kissowi,

pkt 54, 66) - iż przewidziana w tym przepisie reguła, że ocena nieuczciwego

charakteru klauzul nie dotyczy ani określenia głównego przedmiotu umowy, ani

relacji ceny i wynagrodzenia do dostarczonych w zamian towarów lub usług, o ile

klauzule te zostały wyrażone prostym i zrozumiałym językiem, stanowi wyjątek,

który powinien podlegać wykładni zawężającej (pkt 66). Podtrzymując

wypowiadane wielokrotnie stanowisko (por. zwłaszcza wyroki z dnia 30 kwietnia

2014 r., C-26/13, Kásler i Káslerné Rábai, pkt 49-50, z dnia 26 lutego 2015 r.,

C 143/13, Matei, pkt 54, z dnia 23 kwietnia 2015 r., C-96/14, Van Hove, pkt 33,

z dnia 20 września 2017 r., C-186/16, Andriciuc i in., pkt 35-36, z dnia 3

października 2019 r. w sprawie C-621/17, Gyula Kiss przeciwko CIB Bank Zrt.,

Emilowi Kissowi, Gyuláné Kiss, pkt 32, z dnia 16 lipca 2020 r. w połączonych

sprawach C-224/19 i C-259/19, CY przeciwko Caixabank SA oraz LG, PK

przeciwko Banco Bilbao Vizcaya Argentaria SA, pkt 62), przypomniał, że pojęcie

„głównego przedmiotu umowy” dotyczy klauzul, które określają podstawowe

świadczenia w umowach zawartych między przedsiębiorcą a konsumentem

i charakteryzują te umowy, nie dotyczy natomiast klauzul, które mają charakter

posiłkowy względem warunków definiujących samą istotę stosunku umownego (pkt

67). Z drugiej strony zaś podkreślił, że okoliczność, iż różne rodzaje opłat lub

„prowizja” są wliczane w całkowity koszt kredytu konsumenckiego, nie jest

rozstrzygająca dla celów ustalenia, iż koszty te wchodzą w zakres podstawowych

świadczeń przewidzianych w umowie o kredyt (pkt 69). W tym kontekście zauważył,

16

że w ramach umowy kredytu kredytodawca zobowiązuje się głównie udostępnić

kredytobiorcy określoną kwotę pieniężną, kredytobiorca zaś - głównie spłacać tę

sumę w przewidzianych terminach, z reguły z odsetkami. Świadczenia podstawowe

takiej umowy odnoszą się zatem do kwoty pieniężnej, która musi być określona

w stosunku do waluty wypłaty i określonej spłaty (pkt 68). Dotrzegając, że

w sprawie chodzi o klauzule, które dotyczą płatności należnych od konsumenta

innych niż spłata pożyczki kapitałowej i odsetek, tj. dodatkowej usługi pod nazwą

„T.”, prowizji i opłaty przygotowawczej, Trybunał zastrzegł –co stanowi kontynuację

wcześniejszego orzecznictwa (por. np. wyroki z dnia 30 kwietnia 2014 r., C-26/13,

Kásler i Káslerné Rábai, pkt 50-51, z dnia 26 lutego 2015 r., C-143/13, Matei, pkt

54, z dnia 20 września 2017 r., C-186/16, Andriciuc i in., pkt 30, z dnia 3

października 2019 r., C-621/17, Kiss i CIB Bank, pkt 33 i z dnia 16 lipca 2020 r., C224/19 i C-259/19, Caixabank, pkt 63) - iż do sądu odsyłającego należy dokonanie

oceny, z uwzględnieniem charakteru, postanowień i ogólnej systematyki

rozpatrywanej w postępowaniu głównym umowy o kredyt, a także kontekstu

faktycznego i prawnego, w jaki wpisuje się ta umowa, czy rozpatrywane warunki

odnoszą się do świadczeń, które stanowią zasadniczy element tej umowy,

a w szczególności do obowiązku zwrotu przez dłużnika kwoty oddanej do jego

dyspozycji przez kredytodawcę (pkt 70-71). Zaznaczył jednak zarazem, że „można

zakwalifikować jako stanowiące główny przedmiot umowy jasne i zrozumiałe

warunki” i że wymaganie przejrzystości należy rozumieć w sposób rozszerzający, to

znaczy w ten sposób, iż wymaga ono nie tylko, aby dany warunek był zrozumiały

dla konsumenta z gramatycznego punktu widzenia, lecz by konsument ten był

również w stanie ocenić, na podstawie precyzyjnych i zrozumiałych kryteriów,

konsekwencje ekonomiczne dla niego (pkt 72-73). Dlatego też w celu dokonania

oceny, czy rozpatrywane klauzule wchodzą w zakres głównego przedmiotu umowy,

do sądu odsyłającego należy ustalenie, czy w świetle całokształtu istotnych

okoliczności faktycznych, w tym reklamy i informacji dostarczonych w ramach

negocjacji umowy kredytu, a także, bardziej ogólnie, wszystkich warunków umowy

kredytu konsumenckiego podpisanego przez pożyczkobiorcę, właściwie

poinformowany oraz dostatecznie uważny i rozsądny przeciętny konsument mógł

nie tylko z łatwością zapoznać się z kwotami należnymi tytułem „opłaty

17

przygotowawczej”, „prowizji” i opłaty za produkt finansowy o nazwie „T.”, ale także

oszacować potencjalnie dla niego istotne konsekwencje ekonomiczne (pkt 74). W

tym kontekście Trybunał stwierdził, że wprawdzie przedsiębiorca nie jest

zobowiązany do wyszczególnienia charakteru każdej usługi świadczonej w zamian

za koszty, które obciążają konsumenta na podstawie postanowień umowy, takie jak

„prowizja” czy „opłata przygotowawcza”, jednak, aby spełnić wymóg przejrzystości,

musi zaistnieć sytuacja, w której charakter faktycznie świadczonych usług da się w

sposób racjonalny zrozumieć lub wywieść z całej umowy. Ponadto konsument musi

być w stanie sprawdzić, czy te różne koszty lub usługi, za które stanowią one

zapłatę, nie nakładają się na siebie (pkt 75). W odniesieniu do konkretnej umowy

pożyczki, Trybunał wskazał, z zastrzeżeniem ustaleń sądu odsyłającego, że jeśli

chodzi o koszty zatytułowane „opłata przygotowawcza” i „prowizja”, pożyczkobiorca

mógł zasadnie sobie zadać pytanie zarówno co do świadczeń, z tytułu których

należały się te opłaty, jak i ewentualnego nakładania się ich na siebie. Umowa ta

bowiem zawierała dwie klauzule przewidujące koszty administracyjne, zatytułowane

odpowiednio „opłata przygotowawcza” i „prowizja”, które obie sugerują, że chodzi o

kwoty podlegające zapłacie za udzielenie kredytu (pkt 76). Za niezbędne Trybunał

uznał też zbadanie, czy pozycja opłat zatytułowana „prowizja” mogła, zgodnie ze

zwyczajowym znaczeniem tego słowa w prawie polskim, sugerować, że chodzi o

wynagrodzenie pośrednika kredytowego, takiego jak wynagrodzenie, które

nastąpiłoby przy zawieraniu umowy podpisanej przez pożyczkobiorcę, i czy w takiej

sytuacji konsument nie był w stanie, zresztą w przeciwieństwie do tego, co

przewiduje art. 21 lit. b) dyrektywy 2008/48, ocenić, czy płaci wynagrodzenie za

usługi świadczone przez przedsiębiorcę, z którym zawiera umowę, czy

wynagrodzenie pośrednika (pkt 77). W konkluzji ocenił, że „w takich

okolicznościach nie zostało zapewnione ogólne zrozumienie przez konsumenta

jego obowiązków zapłaty i skutków ekonomicznych postanowień przewidujących te

koszty” (pkt 78).

Roważając z kolei, czy przedmiotowe klauzule dotyczą „relacji ceny

i wynagrodzenia do dostarczonych w zamian towarów lub usług”, co wyłączałoby je

z zakresu oceny pod kątem abuzywności, Trybunał przypomniał, że stosownie do

utrwalonego orzecznictwa zakres tej kategorii klauzul jest ograniczony, ponieważ

18

dotyczy wyłącznie relacji przewidzianej ceny lub przewidzianego wynagrodzenia do

dostarczonych w zamian towarów lub usług, przy czym wyłączenie to jest

uzasadnione tym, że brak jest skali czy kryterium prawnego, które mogłyby

wyznaczać granice kontroli tej relacji i tą kontrolą kierować. Z orzecznictwa tego

wynika również, że klauzule dotyczące świadczenia wzajemnego należnego

kredytodawcy od konsumenta lub mające wpływ na faktyczną cenę, jaką powinien

uiścić konsument na rzecz kredytodawcy, nie zaliczają się co do zasady do tej

kategorii, z wyjątkiem kwestii, czy wskazana w treści umowy kwota wynagrodzenia

lub ceny jest odpowiednia do usług świadczonych w zamian przez kredytodawcę

(pkt 79-80). W związku z tym Trybunał zauważył, że sporne w sprawie klauzule

w ogóle nie określały, jakiej usługi dotyczyły opłaty zwane „opłatą przygotowawczą”

i „prowizją” (pkt 81), jak również zwrócił uwagę – zastrzegając zbadanie tej kwestii

przez sąd odsyłający - iż pomijając w art. 3851 § 1 zd. 2 k.c. wyjątek dotyczący

weryfikacji adekwatności ceny i jej wynagrodzenia, ustawodawca zapewnił

konsumentowi – co umożliwia art. 8 dyrektywy 93/13 - wyższy poziom ochrony,

pozwalając na szerszą kontrolę ewentualnego abuzywnego charakteru klauzul

objętych zakresem stosowania tej dyrektywy (pkt 82-85). W rezultacie Trybunał

orzekł, że art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, iż

klauzule umowy o kredyt konsumencki, które obciążają konsumenta kosztami

innymi niż spłata kapitału podstawowego i zapłata odsetek, nie są objęte wyjątkiem

przewidzianym w tym przepisie, jeżeli warunki te nie określają ani charakteru tych

kosztów, ani usług, za które mają stanowić wynagrodzenie, i są sformułowane

w sposób, który wprowadza konsumenta w błąd co do jego obowiązków i skutków

gospodarczych tych warunków, czego ustalenie należy do sądu odsyłającego (pkt

86 i sentencja).

Kierując się przedstawionymi i wiążącymi – także w niniejszej sprawie –

wskazówkami Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, należy przede

wszystkim stwierdzić, że akcentowana przez Trybunał konieczność dokonywania

oceny, czy rozpatrywana klauzula określa główny przedmiot umowy (główne

świadczenie strony), z uwzględnieniem charakteru, postanowień i ogólnej

systematyki konkretnej umowy o kredyt, a także kontekstu faktycznego i prawnego,

w jaki wpisuje się ta umowa, jak również okoliczność, iż przepisy dotyczące Umowy

19

nie definiują pojęcia „wynagrodzenia prowizyjnego” czy prowizji, sprawiają, iż drugie

z zagadnień sformułowanych przez Sąd Okręgowy nie nadaje się do

abstrakcyjnego rozstrzygnięcia, co wiąże się z koniecznością odmowy podjęcia

uchwały w tym zakresie.

Tym niemniej, warto jednak ubocznie zauważyć – biorąc pod uwagę nakaz

ścieśniającej wykładni art. 3851 § 1 zd. 2 k.c. w związku z art. 4 ust. 2 dyrektywy

93/13 - że szereg argumentów zdaje się in casu przemawiać przeciwko tezie, iż

postanowienie nakładające na pozwanego obowiązek zapłaty wynagrodzenia

prowizyjnego (prowizji) określa przejrzyście główny przedmiot Umowy (główne

świadczenia stron). Przede wszystkim nie można uznać, że postanowienie to

charakteryzuje umowę pożyczki i definiuje samą istotę tego stosunku umownego.

Dość bowiem wspomnieć, że nawet w zwykłej umowie kredytu zastrzeżenie

prowizji od udzielonego kredytu ma jedynie charakter fakultatywny (por. art. 69 ust.

2 pkt 9 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, obecnie tekst jedn. Dz. U.

z 2020 r., poz. 1896 ze zm.), a kodeksowa regulacja umowy pożyczki w ogóle

o takim świadczeniu nie wspomina. Jest także jasne, że przedmiotowe

postanowienie nie dotyczy świadczeń podstawowych w postaci kwoty, którą Spółka

zobowiązała się udostępnić pozwanemu, ani spłaty tej kwoty przez pozwanego.

Zostało również wyraźnie wyodrębnione od obowiązku zapłaty odsetek. Wbrew

stanowisku Sądu Okręgowego nie można też stwierdzić, że sporne postanowienie

jest oczywiście jasne i zrozumiałe. Zgodnie ze stanowiskiem Trybunału przy ocenie

tej kwestii należy uwzględnić nakaz rozszerzającej wykładni wymagania

przejrzystości i roważyć, czy w świetle całokształtu istotnych okoliczności

faktycznych, w tym reklamy i informacji dostarczonych w ramach negocjacji Umowy,

a także pozostałych jej postanowień, właściwie poinformowany oraz dostatecznie

uważny i rozsądny przeciętny konsument mógł nie tylko z łatwością zapoznać się

z kwotą prowizji (co Sąd odwoławczy zdawał się uznawać za decydujące), ale

także zrozumieć lub wywieść z całej Umowy, jaki jest charakter tej należności, za

jakie świadczenie się należy, i sprawdzić, czy w tym zakresie nie pokrywa się

z innymi, zastrzeżonymi w Umowie należnościami (pkt 75). Zwłaszcza, że zgodnie

z Umową w obu przypadkach chodzi o kwoty podlegające zapłacie „w związku

z udzieleniem pożyczki”. Tego rodzaju całościowej oceny Sąd odwoławczy nie

20

przeprowadził, co czyni także przedwczesną jego stanowczą konkluzję co do tego,

że sporne postanowienie Umowy zostało sformułowane w sposób jednoznaczny.

W szczególności nie uwzględnił pozostałych postanowień Umowy, w tym np. pkt

2.3 Umowy, który zastrzegał, że w razie spłaty pożyczki przed terminem jej koszt

ulega obniżeniu o koszty dotyczące okresu, o który skrócono czas obowiązywania

Umowy, zaliczając do nich nie tylko odsetki umowne, ale także prowizję i cenę „T.”,

a wyłączając z tej kategorii opłatę przygotowawczą ze wskazaniem, iż nie jest ona

zależna od okresu obowiązywania Umowy. Postanowienie to wskazuje wyraźnie,

że choć zarówno prowizja, jak i opłata przygotowawcza zostały rozłożone na raty,

różniły się charakterem, gdyż prowizja – inaczej niż opłata przygotowawcza – była

zależna od okresu obowiązywania Umowy. Charakter tej zależności nie został

jednak bliżej określony, w związku z czym nadal nie jest jasne, czy i w jakim

zakresie prowizja ta miała pokrywać zależne od czasu trwania Umowy koszty

operacyjne Spółki lub koszty ryzyka straty (niespłacenia) pożyczki, tudzież stanowić

dodatkowe względem odsetek kapitałowych źródło zysku. Zwłaszcza w świetle

założenia projektodawców art. 36a u.k.k., że przy pożyczkach udzielanych na

dłuższe okresy – a z taką pożyczką mamy in casu do czynienia - podstawowym

elementem zysku przedsiębiorcy powinno być oprocentowanie pożyczki, natomiast

pozostałe koszty narzucone na kredytobiorcę powinny odzwierciedlać realne koszty

ponoszone przez przedsiębiorcę. Wprawdzie w wyroku z dnia 3 października 2019

r., C-621/17, Kiss i CIB Bank - dotyczącym umowy pożyczki zawartej na 20 lat na

kwotę 16451 EUR, z roczną stopą oprocentowania w wysokości 5,4% i kosztami

zarządzania w wysokości 2,4% rocznie oraz obowiązkiem zapłaty przez

pożyczkobiorcę dodatkowo prowizji za udzielenie pożyczki w kwocie około 125

EUR – Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej stwierdził, że wymóg jasnego i

zrozumiałego sformułowania klauzuli nie oznacza, iż nienegocjowane indywidualne

klauzule wskazane w umowie pożyczki zawieranej z konsumentami, określające

dokładnie wysokość kosztów zarządzania i prowizji za udzielenie pożyczki

obciążających konsumenta, sposób ich obliczania i termin wymagalności, muszą

również wyszczególniać wszystkie usługi świadczone w zamian za przedmiotowe

kwoty (por. pkt 45 uzasadnienia wyroku), jednakże zarazem zastrzegł, że jest tak

tylko o tyle, o ile „charakter faktycznie świadczonych usług można racjonalnie

21

zrozumieć lub wywnioskować na podstawie umowy postrzeganej jako całość” (pkt

54). Możliwość rozróżnienia charakteru i sensu ekonomicznego świadczenia może

mieć istotne znaczenie dla skorzystania przez konsumenta z przysługujących mu

środków ochrony przed wykorzystaniem silniejszej pozycji kontraktowej przez

pożyczkodawcę. Ma bowiem znaczenie dla oceny, czy postanowienie

zastrzegające owo dodatkowe świadczenie stanowi klauzulę abuzywną, co – jak

wynika z orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej – ma miejsce

wtedy, gdy jest oczywiście nieproporcjonalne do kwoty pożyczki (por. wyroki z dnia

3 października 2019 r., C-621/17, Kiss i CIB Bank, pkt 55 i z dnia 3 września 2020 r.

w połączonych sprawach C-84/19, C-222/19 i C-252/19, P., pkt 95-96). Gdyby

natomiast prowizja miała stanowić dodatkowe względem odsetek kapitałowych

źródło zysku, urastając do rangi świadczenia podstawowego (nadal potencjalnie

nietransparentnego), należałoby rozważyć, czy – zważywszy także stałą stopę

oprocentowania pożyczki, której wysokość już w chwili zawarcia Umowy sytuowała

się nieznacznie poniżej wysokości odsetek maksymalnych (por. art. 359 § 21 k.c.),

jak również rozłożenie prowizji na raty – jej zastrzeżenie nie stanowiło, jak zdawał

się przyjmować Sąd Rejonowy, obejścia przepisu o odsetkach maksymalnych.

Również pierwsze z zagadnień sformułowanych przez Sąd Okręgowy nie

może zostać rozstrzygnięte. Zakładając nawet, że – jak w istocie przyjął Sąd - in

casu nie budzi wątpliwości, iż prowizja zastrzeżona w Umowie stanowi

pozaodsektowy koszt kredytu w rozumieniu art. 5 pkt 6a i art. 36a u.k.k. (a nie

ukryte odsetki) – trzeba stwierdzić, że kwestia, czy rozwiązanie umowy kredytu

konsumenckiego wskutek wypowiedzenia związanego z zaległościami w spłacie

pożyczki może prowadzić do obniżenia dopuszczalnego poziomu takiej prowizji

określonego w art. 36a ust. 1 u.k.k., ma na obecnym etapie postępowania jedynie

znaczenie hipotetyczne. O ile bowiem problem dopuszczalności i kryteriów kontroli

postanowienia przewidującego tę prowizję pod kątem art. 3851 § 1 k.c. ma

bezpośrednie znaczenie dla oceny stanowiska Sądu Rejonowego, który uznał to

postanowienie za abuzywne, o tyle kwestia obniżenia dopuszczalnego poziomu

pozaodsetkowych kosztów kredytu ze względu na wypowiedzenie tej umowy,

w ogóle nie była przez ten Sąd rozważana, a w przypadku potwierdzenia przez Sąd

Okręgowy abuzywności klauzuli będzie pozbawiona znaczenia. Wywody Sądu

22

odwoławczego dotyczące tej kwestii są ponadto mało pogłębione, z jednak bowiem

strony nie uwzględniają orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej

istotnego dla wykładni powoływanego przez Sąd art. 49 u.k.k. (por. w szczególności

wyrok z dnia 11 września 2019 r. w sprawie C-383/18, Lexitor sp. z o.o. przeciwko

Spółdzielczej Kasie Oszczędnościowo - Kredytowej im. […], Santander Consumer

Bank S.A. oraz mBank S.A.; por. też uchwała Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia

2019 r., III CZP 45/19, OSNC 2020, nr 10, poz. 83), a z drugiej - różnic między

dobrowolną, przedwczesną spłatą kredytu a sankcyjnym rozwiązaniem umowy. W

żaden sposób nie odnoszą się też do pozostałych przepisów ustawy o kredycie

konsumenckim, w tym określających cząstkowo wpływ zdarzeń późniejszych

względem zawarcia umowy na wyliczenie maksymalnej wysokości

pozaodsetkowych kosztów kredytu (por. np. art. 36a pkt 2 u.k.k.). Wreszcie Sąd

odwoławczy nie przedstawił żadnych judykatów, które świadczyłyby – zgodnie z

jego tezą - o występującej w orzecznictwie rozbieżności co do przedmiotowej

kwestii.

Z tych względów, Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji.