Texte intégral

Przewodniczący: Sędzia SN Stanisław Dąbrowski. Sędziowie SN: Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca), Jan Górowski. Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Katarzyny B. i Wiesława B. przeciwko Bankowi Handlowemu w W. S.A. o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywil-nej w dniu 6 października 2004 r., kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w W. z dnia 25 kwietnia 2003 r. uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu w W., pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego. Wyrokiem z dnia 10 czerwca 2002 r. Sąd Okręgowy w W. - Sąd Antymonopolowy oddalił powództwo Katarzyny B. i Wiesława B. o uznanie za nie-dozwolone postanowień wzorca umowy rachunku bankowego C. Poland S.A. w części do-tyczącej zapisów § 1 rozdziału II regulaminu rachunków bankowych "Konto osobiste w C.". Zapisy te wskazują, że po złożeniu wniosku o otwarcie konta osobistego i podpisaniu umowy klient otrzymuje jeden egzemplarz umowy z mechanicznie naniesionymi podpisami osób upoważnionych do reprezentowania banku, jednak zawarcie umowy w istocie następuje później, po pozytywnym rozpatrzeniu wniosku przez bank, nadaniu numeru ra-chunku i ponownym podpisaniu umowy przez przedstawicieli banku. Zdaniem powodów, taki zapis wzorca umowy sprawia, że umowa podpisana przez obie strony jest uważana przez bank za niewiążącą do czasu pozytywnego rozpatrzenia wniosku klienta i ponownego podpisania umowy przez bank i przez to wprowadza stan niepewności czy i kiedy podpis-ana już przez obie strony umowa jest uważana za zawartą. W ocenie Sądu Okręgowego takie postanowienie wzorca umowy nie kształtuje praw konsumentów w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami ani też nie narusza jego interesów. Na skutek apelacji powodów Sąd Apelacyjny w W. zmienił powyższy wyrok i uznał za niedozwolone postanowienie § 1 ust. 1 rozdziału II regulaminu rachunków bankowych "Konto osobiste w C." o treści "i podpisaną umowę rachunku bankowego Konto osobiste w C.", oddalił powództwo dalej idące i oddalił apelację w pozostałym zakresie. Sąd Apelacyjny zwrócił uwagę, że postanowienie § 1 regu-laminu pozostaje w sprzeczności z treścią § 1 wzorca umowy rachunku bankowego, zgod-nie z którym "strony zawierają umowę rachunku bankowego", podczas gdy z regulaminu wynika, że umowa zostanie zawarta dopiero po pozytywnym rozpatrzeniu wniosku i pod-pisaniu umowy przez bank. Postanowienie regulaminu zakłada, że zawarcie umowy nastąpi w przyszłości, a umowa podpisana przez klienta przy składaniu wniosku i opatrzona mechanicznymi podpisami przedstawicieli banku nie ma ani teoretycznego, ani prak-tycznego znaczenia, a ponadto wprowadza dla klienta element niepewności odnośnie do tego, czy bank ponownie umowę podpisze i od kiedy umowa wywoła skutki prawne. Z tego względu postanowienie regulaminu, logicznie sprzeczne z wzorcem umowy i wprowadza-jące wobec klienta stan niepewności, stanowi, w ocenie Sądu Apelacyjnego, niedozwoloną klauzulę umowną. Sąd ten zwrócił uwagę, że zarówno wzorzec umowy, jak i postanowienie regulaminu oceniane osobno nie nasuwają zastrzeżeń, jednak muszą być poddane łącznej ocenie, skoro umowa zawierana jest na warunkach określonych w regulaminie. Nie negując zatem uprawnień banku do oceny wiarygodności klienta poprzez rozpoznanie wniosku o otwarcie konta osobistego, uznał Sąd Apelacyjny za konieczne wyeliminowanie sytuacji, w której klient banku zobowiązany jest do złożenia, oprócz wniosku, także podpisanej przez siebie umowy z mechanicznie odbitymi podpisami przedstawicieli banku, zbędnej zarówno z logicznego punktu widzenia, jak i w świetle nowego, zmienionego już w trakcie postę-powania, regulaminu. Jako podstawę prawną rozstrzygnięcia wskazał Sąd przepisy art. 3851 i 3853 k.c. Wyrok powyższy zaskarżył pozwany bank kasacją, opartą na obu pod-stawach kasacyjnych określonych w art. 3931 k.p.c. W ramach pierwszej z nich zarzucał na-ruszenie art. 3851, 3853 i art. 385 § 2 k.c., w ramach zaś drugiej podstawy - naruszenie art. 378 § 1, art. 321 § 1 w związku z art. 391 § 1, art. 47942 § 1 oraz art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c.W konkluzji wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania bądź o zmianę tego wyroku przez oddalenie apelacji powodów. Sąd Najwyższy zważył, co następuje: Rozpoznając w pierwszej kolejności zarzuty na-ruszenia prawa procesowego, należy wskazać na nietrafność zarzutu naruszenia art. 378 § 1 k.p.c. W ocenie skarżącego, sąd drugiej instancji rozpoznając apelację związany jest jej granicami i zarzutami, a skoro powodowie w apelacji zarzucali naruszenie jedynie art. 3853 k.c., to Sąd Apelacyjny winien ograniczyć rozpoznanie sprawy do tego zarzutu. Powołany przez skarżącego art. 378 § 1 k.p.c. stanowi, że sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę w granicach apelacji; w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę nieważność postępowania. Sąd Najwyższy wielokrotnie wskazywał, że postępowanie apelacyjne, w przeciwieństwie do dawnego postępowania rewizyjnego, jest zawsze kontynuacją postę-powania merytorycznego w sprawie. Powoduje to, że w postępowaniu tym ani sam apelu-jący, ani sąd odwoławczy nie są związani treścią zarzutów apelacyjnych. Skarżący może więc zmienić zarzuty podniesione w apelacji, a także sformułować nowe, pod warunkiem że mieszczą się w granicach zaskarżenia apelacyjnego. Sąd odwoławczy jako instancja nie tylko kontrolna, ale także merytoryczna, powinien natomiast zbadać sprawę niezależnie od zarzutów apelacji, skoro zgodnie z art. 378 § 1 k.p.c. rozpoznaje sprawę w granicach wniosków apelacji, a nie jej zarzutów. Podniesione w apelacji zarzuty nie wyznaczają granic apelacji i podobnie jak jej wnioski podlegają tylko rozważeniu przez sąd drugiej instancji. Mają one, wprzekonaniu skarżącego, jak i drugiej strony, która też może w postępowaniu odwoławczym powołać fakty i dowody, określić kierunek postępowania merytorycznego i kontroli sądudrugiej instancji (por. m.in. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 24 kwietnia 1997 r., II CKN 125/97, OSNC 1997, nr 11 poz. 172; z dnia 13 kwietnia 2000 r., III CKN 812/98, OSNC 2000,nr 10, poz. 193; z dnia 27 kwietnia 2000 r., I CKN 648/98, niepubl.; z dnia 20 listopada 2002 r., V CKN 1396/00, niepubl.). Tak określona istota i funkcja postępowania apelacyjnegosprawia, że nie można czynić sądowi drugiej instancji zarzutu posłużenia się dla uzasadnieniaprzyjętego rozstrzygnięcia argumentami niepowołanymi przez sąd pier-wszej instancji, i tonawet jeśli nie mieszczą się w zakresie oceny dotyczącej zarzutów apelacyjnych. Także zatem w sytuacji, w której powodowie w apelacji zarzucali jedynie na-ruszenie art. 3853 k.c., Sąd Apelacyjny mógł i powinien rozważyć, czy zaskarżony apelacją wyrok narusza także art. 3851 k.c., co było tym bardziej uzasadnione, że ten właśnie przepis określa przesłanki uznania postanowień wzorca umowy za niedozwolone klauzule umowne, podczas gdy art. 3853 k.c. zawiera tylko niewyczerpujący katalog takich klauzul. Nie zachodzi takżenaruszenie art. 321 § 1 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. Zgodnie z tymi przepisami, sąd, także w postępowaniu odwoławczym, nie może wyrokować co do przed-miotu, który nie był objęty żądaniem, ani wyrokować ponad żądanie. Trzeba przypomnieć, że żądanie zgłoszonew pozwie dotyczyło uznania za niedozwoloną klauzulę umowną postanowienia zawartego w § 1 rozdziału II regulaminu konta osobistego w C. O tym właś-nie żądaniu rozstrzygał zarówno Sąd pierwszej, jak i drugiej instancji. Uznanie zaś przez sąd drugiej instancji zasadności żądania z innych przyczyn, niż wskazane w pozwie i w ape-lacji, nie narusza art. 321 § 1 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. Nie jest też trafny zarzut na-ruszenia art. 328§ 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c., wbrew bowiem twierdzeniom skar-żącego Sąd Apelacyjny wskazał w uzasadnieniu wyroku klauzulę, którą uznał za abuzywną i dostatecznie dokładnie ją opisał, umożliwiając tym samym merytoryczną kontrolę zaskar-żonego wyroku. Zarzut naruszenia art. 47942 § 1 k.p.c., który w znacznej mierze należy uznać za zasadny, zostanie omówiony w dalszej części uzasadnienia, po odniesieniu się do zarzutów podnoszonych w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej. Z dokonanych i niekwes-tionowanych wtym zakresie ustaleń faktycznych wynika, że powodowie zamierzali zawrzeć z pozwanym umowę rachunku bankowego. W tym celu, poza złożeniem wniosku o otwarcie rachunku, zobowiązani zostali do podpisania umowy, na której figurowały już mechaniczne podpisy osób upoważnionych do reprezentowania banku. Taki sposób składania oświadczeń woli, poprzez opatrywanie druków umowy podpisami mechanicznymi przed-stawicieli banku, jest powszechnie przez ten bank stosowany. Z ustaleń wiadomo także, że postanowienia umowy wynikały zarówno z formularza tej umowy, jak i z regulaminu, który stanowił integralną część umowy. Zarówno zatem druk umowy, wypełniany jedynie przez pracownika banku i podpisywany przez konsumenta, jak i regulamin, stanowiły uzupełnia-jący się wzorzec umowy zawieranej pomiędzy bankiem a klientami - konsumentami. W tej sytuacji trafnie uznał Sąd Apelacyjny, że postanowienia obu tych dokumentów, skoro razem tworzą treść umowy, muszą być oceniane łącznie i tylko wtedy możliwa jest kontrola, czy chodzi o postanowienia kształtujące prawa i obowiązki konsumenta sprzecznie z dobrymi obyczajami, rażąco naruszające jego interesy, a więc, czy są to niedozwolone klauzule umowne w rozumieniu art. 3851 k.c. Taka ocena zaś nie pozostawia wątpliwości odnośnie do tego, że pomiędzy treścią formularza umowy a treścią regulaminu zachodzi sprzeczność. Z treści formularza umowy wynika, że strony zawierają umowę rachunku bankowego, podczas gdy z treści regulaminu (rozdział II, § 1) wynika, że taka umowa dopiero w przyszłości zostanie zawarta, o ile bank dokona pozytywnej weryfikacji wiarygodności klienta. Biorąc pod uwagę treść art. 66 § 1 k.c., należy uznać, że podpisując umowę, upr-zednio już opatrzoną podpisami drugiej strony, klient ma podstawy do uznania, że zawiera umowę, zwłaszcza że jej treść na to wskazuje. Bank jednak nie uznaje się za związanego umową z uwagi na cytowane postanowienie regulaminu. Niezgodność pomiędzy postanowieniami obu części wzorca wprowadza niepewność co do sytuacji prawnej kon-sumenta odnoście do podstawowej kwestii, to jest czy umowa została zawarta i w jakim dniu, czy też nie została zawarta, a jej podpisanie przez obie strony nie ma żadnego znac-zenia. Nie chodzi tu tylko o nielogiczność czy niejasność we wzajemnej relacji różnych postanowień wzorca. Wynikający z tej sprzeczności stan niepewności wywołuje daleko idące skutki, podważa wzajemne zaufanie i zasadę równości stron stosunku umownego, co niewątpliwie jest sprzeczne z dobrymi obyczajami i rażąco narusza interesy konsumenta. Należy zatem uznać, że postanowienie regulaminu rachunków bankowych "Konto osobiste w C.", stwierdzające, że umowa rachunku bankowego zostanie zawarta po pozytywnym rozpatrzeniu wniosku przez bank i podpisaniu umowy przez bank, pomimo że została już podpisana przez obie strony i z jej treści wynikafakt jej zawarcia, stanowi niedozwoloną klauzulę umowną. Ustalono w sprawie także, żeżadne z tych postanowień umowy nie było negocjowane indywidualnie, co stanowi o spełnieniu kolejnej przesłanki określonej w art. 3851 k.c. Jeżeli wolą banku jest zawarcie umowy dopiero po pozytywnym rozpatrzeniu wniosku konsumenta, a nie można przecież wymagać, by bank rezygnował z weryfikacji wniosków według stosowanych przez siebie kryteriów, to jednak w regulaminie nie może narzucać klientowi obowiązku podpisania umowy przed rozpatrzeniem takiego wniosku i pozostawiać sobie jednostronnie prawa podjęcia ex post decyzji, czy taką podpisaną już umowę uznaje za wiążącą. Wbrew zarzutom skarżącego nie ma w sprawie zastosowania art. 385 k.c., dotyczący wykładni umowy zawartej przy zastosowaniu wzorca. Przepis § 1 statuuje prymat umowy w wypadku jej sprzeczności z treścią wzorca, zgodnie zaś z § 2 nie-jednoznaczne postanowienia wzorca umowytłumaczy się na korzyść konsumenta. Przedmi-otem rozpoznania w sprawie nie jest jednak kwestia ustalenia treści umowy w drodze wyk-ładni, ale wyjaśnienie, czy konkretne postanowienie wzorca umownego stanowi niedoz-woloną klauzulę umowną i z tej przyczyny nie wiąże nie tylko powodów, ale nieogranic-zonego kręgu konsumentów. Chodzitu o kontrolę abstrakcyjną, skuteczną erga omnes, nie zaś o ograniczoną w skutkach do stron wykładnię konkretnej umowy. Skarżący zarzucał również naruszenie art. 3853 k.c. przez niewskazanie, która z konkretnie wymienionych w tym przepisie klauzul zostałaużyta w stanowiącym wzorzec umowny regulaminie. Należy jednak wyjaśnić, że art. 3853 k.c., jak z jego treści wynika, zawiera tylko przykładowy, ot-warty katalog klauzul abuzywnych. Klauzula zawarta w § 1 rozdz. II regulaminu w katalogu tym się nie mieści, zatem Sąd Apelacyjny nie mógł powołać konkretnego punktu zamieszc-zonego w tym przepisie, określił jednak tę klauzulę w sposób opisowy, wskazując, na czym jej niedozwolony charakter polega, co należy uznać za wystarczające. Pomimo nietrafności powyższych zarzutów zaskarżony wyrok nie może się ostać i konieczne jest uchylenie go i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. Sposób sformułowania wyroku narusza bowiem art. 47942 k.p.c., co zasadnie podnosi skarżący. Zgodnie z tym przepisem, w razie uznania klauzuli za niedozwoloną sąd w sentencji wyroku przytacza jej treść i zakazuje jej wykorzystywania. Zaskarżony wyrok przytacza natomiast jedynie wyrwany z kontekstu fragment postanowienia § 1 rozdziału II regulaminu, co sprawia, że wyrok jest nieczytelny i można go zrozumieć jedynie po lekturze uzasadnienia. W rejestrze postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, prowadzonym przez Prezesa Urzędu Ochrony Konku-rencji i Konsumentów (art. 47946 § 2 k.p.c.), zamieszcza się treść klauzul na podstawie je-dynie sentencji wyroku, a nie jego uzasadnienia i także tylko sentencję publikuje się w Moni-torze Sądowymi Gospodarczym (art. 47944 § 1 k.p.c.). Z uwagi na to, że prawomocny wy-rok ma skutekwobec osób trzecich od chwili wpisania go do rejestru, o którym mowa wyżej (art. 47943), zamieszczony w nim zakaz i treść niedozwolonej klauzuli muszą być sformu-łowane w sposób wyraźny i niebudzący wątpliwości odnośnie do tego, jakiej klauzuli dotyc-zą. Warunku tego nie spełnia wyrok stwierdzający, że: "uznaje za niedozwolone postano-wienie § 1 ust. 1 rozdziału II regulaminu rachunków bankowych »Konto osobiste w C.« o treści »i podpisaną umowę rachunku bankowego Konto osobiste w C.«". Wobec powyższe-go orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39313 k.p.c.