W transgranicznych sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej (w tym kwestii takich jak prawo do pieczy nad dzieckiem i prawo do osobistej styczności z dzieckiem, kwestia opieki nad dzieckiem lub umieszczenia dziecka w placówce opiekuńczej lub w pieczy zastępczej) unijne przepisy o jurysdykcji ustanowiono w rozporządzeniu Bruksela II ter, a prawo właściwe dla spraw dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej reguluje Konwencja haska z 1996 r. o ochronie dzieci. Konwencja ta ma również zastosowanie, jeżeli sprawa dotyczy państwa niebędącego członkiem UE, lecz będącego umawiającym się państwem tej konwencji (jak np. Ukraina).
Jurysdykcja
W sprawach dotyczących odpowiedzialności (władzy) rodzicielskiej art. 8 rozporządzenia Bruksela II bis [1] i art. 7 rozporządzenia Bruksela II ter stanowią, że jurysdykcję mają sądy [2] państwa członkowskiego[3], w którym w chwili wniesienia pozwu lub wniosku dziecko ma zwykły pobyt. Sądy ukraińskie zachowują jednak jurysdykcję, jeżeli dziecko miało miejsce zwykłego pobytu w Ukrainie przed wysiedleniem. Co do zasady zmiana miejsca zwykłego pobytu wymagałaby pewnego czasu, a sąd musi ustalić, czy spełnione są określone wymogi [4]. W związku z tym dziecko ukraińskie wjeżdżające na terytorium UE prawdopodobnie przez pewien czas nie będzie miało miejsca zwykłego pobytu w UE, co sprawia, że w wielu przypadkach art. 8 rozporządzenia Bruksela II bis i art. 7 rozporządzenia Bruksela II ter nie mają zastosowania.
Art. 13 ust. 2 rozporządzenia Bruksela II bis i art. 11 ust. 2 rozporządzenia Bruksela II ter przewidują jurysdykcję w oparciu o obecność dziecka w przypadku dzieci, które są uchodźcami lub które zostały wysiedlone za granicę z powodu niepokojów w swoim kraju. W art. 52 ust. 2 konwencji haskiej z 1996 r. o ochronie dzieci (w związku z motywem 25 rozporządzenia Bruksela II ter) wyjaśniono jednak, że ta zasada jurysdykcyjna powinna mieć zastosowanie wyłącznie do dzieci, które przed wysiedleniem miały zwykły pobyt w jednym z państw członkowskich. Jeżeli przed wysiedleniem dziecko miało zwykły pobyt w państwie trzecim, takim jak Ukraina, zastosowanie powinny mieć przewidziane w konwencji haskiej z 1996 r. zasady jurysdykcyjne odnoszące się do dzieci, które są uchodźcami, i dzieci, które zostały wysiedlone za granicę. Ukraina i wszystkie państwa członkowskie UE są umawiającymi się stronami konwencji haskiej z 1996 r. (Haska Konferencja Prawa Prywatnego Międzynarodowego | #34 – Tabela statusu).
Art. 6 ust. 1 konwencji haskiej z 1996 r. stanowi, że „[w]obec dzieci uchodźców oraz dzieci, które wskutek rozruchów mających miejsce w ich kraju zostały przemieszczone za granicę, jurysdykcję przewidzianą w art. 5 ust. 1 posiadają organy tego umawiającego się państwa, w którym dzieci przebywają w wyniku przemieszczenia”.
Więcej informacji na temat stosowania konwencji haskiej z 1996 r. o ochronie dzieci w przypadku dzieci pozbawionych opieki i odseparowanych od rodziców można znaleźć tutaj i tutaj.
Art. 8 i 9 konwencji haskiej z 1996 r. oraz art. 15 rozporządzenia Bruksela II bis oraz art. 12 i 13 rozporządzenia Bruksela II ter stanowią, że jurysdykcję można przekazać sądowi lepiej umiejscowionemu dla osądzenia sprawy. W obecnej sytuacji może to dotyczyć ochrony dziecka z Ukrainy (na przykład przybywającego do UE bez opieki), w przypadku gdy właściwy organ dowie się, że dziecko ma członków rodziny w innym państwie członkowskim. W takiej sytuacji pierwsze państwo członkowskie może wystąpić o przekazanie jurysdykcji, jeżeli dziecko ma szczególny związek z drugim państwem członkowskim i jeżeli przekazanie byłoby zgodne z dobrem dziecka.
Aby lepiej zrozumieć, jak stosować rozporządzenie Bruksela II bis lub rozporządzenie Bruksela II ter, przydatne są poradniki praktyczne dostępne tutaj.
Prawo właściwe i uznawanie
W przypadku agresji wojskowej konwencja haska z 1996 r. o ochronie dzieci stanowi ważny instrument ochrony dzieci, w tym dzieci pozostających bez opieki, dzieci ubiegających się o azyl lub dzieci migrantów odseparowanych od rodziców. Ukraina i wszystkie państwa członkowskie UE są umawiającymi się stronami konwencji haskiej z 1996 r. o ochronie dzieci (Haska Konferencja Prawa Prywatnego Międzynarodowego | #34 – Tabela statusu).
Należy zauważyć, że art. 16 ust. 1 konwencji haskiej z 1996 r. stanowi, że kwestia tego, komu przysługuje odpowiedzialność rodzicielska z mocy prawa, podlega prawu miejsca zwykłego pobytu dziecka, czyli prawu ukraińskiemu w przypadku dzieci mających miejsce zwykłego pobytu w Ukrainie. To samo dotyczy przyznania odpowiedzialności rodzicielskiej w drodze porozumienia lub jednostronnej czynności prawnej (art. 16 ust. 2 konwencji haskiej z 1996 r.). Ponadto odpowiedzialność rodzicielska istniejąca na mocy prawa państwa zwykłego pobytu trwa także w przypadku zmiany miejsca zwykłego pobytu dziecka na inne państwo (art. 16 ust. 3 konwencji haskiej z 1996 r.). Także wykonywanie odpowiedzialności rodzicielskiej podlega prawu miejsca zwykłego pobytu dziecka (art. 17 konwencji haskiej z 1996 r.).
Ponadto art. 23 konwencji haskiej z 1996 r. przewiduje formalne uznawanie z mocy prawa wszelkich środków podjętych w innym umawiającym się państwie. W związku z tym środek ukraiński objęty zakresem konwencji zostanie automatycznie uznany w innych umawiających się państwach bez konieczności jego formalnego uznania. Ukraińskie środki pozostaną zatem w mocy w UE.
Jak wyjaśniono bardziej szczegółowo w art. 18 konwencji haskiej z 1996 r., odpowiedzialność rodzicielska, o której mowa w art. 16 konwencji haskiej z 1996 r., może zostać odebrana, a warunki jej sprawowania mogą zostać zmienione środkami podjętymi na mocy tej konwencji.
Art. 15 ust. 1 konwencji haskiej z 1996 r. stanowi, że „[p]rzy wykonywaniu jurysdykcji przyznanej zgodnie z postanowieniami rozdziału II, organy umawiającego się państwa stosują przepisy własnego prawa”, w związku z czym umawiające się strony stosują w tych przypadkach swoje prawo krajowe.
Więcej informacji na temat stosowania konwencji haskiej z 1996 r. o ochronie dzieci w przypadku dzieci pozbawionych opieki i odseparowanych od rodziców można znaleźć tutaj i tutaj.
Współpraca między organami centralnymi
Informujemy, że funkcjonowanie ukraińskiego organu centralnego wyznaczonego na mocy konwencji haskiej z 1996 r. o ochronie dzieci jest utrudnione i może być tymczasowo ograniczone w związku z obecną sytuacją.
W sytuacjach dotyczących współpracy między organami centralnymi państw członkowskich (np. gdy dziecko umieszczone w jednym państwie członkowskim ma rodzeństwo w innym państwie członkowskim), zastosowanie mogą mieć art. 55 i 56 rozporządzenia Bruksela II bis lub art. 80 i 82 rozporządzenia Bruksela II ter.
Jeżeli chodzi o opiekę zastępczą, przydatne mogą być również informacje udostępnione przez państwa członkowskie na temat procedury transgranicznego umieszczania dzieci, w tym w rodzinach zastępczych, opublikowane na portalu „e-Sprawiedliwość”.
Aby lepiej zrozumieć, jak stosować rozporządzenie Bruksela II bis lub rozporządzenie Bruksela II ter, przydatne są poradniki praktyczne dostępne tutaj.
Tutaj można znaleźć dane kontaktowe odpowiednich organów centralnych:
- rozporządzenie Bruksela II ter;
- rozporządzenie Bruksela II bis;
- konwencja haska z 1996 r. o ochronie dzieci.
W jaki sposób może pomóc europejska sieć sądowa w sprawach cywilnych i handlowych?
Europejska sieć sądowa w sprawach cywilnych i handlowych służy wsparciem we wdrażaniu unijnych instrumentów wymiaru sprawiedliwości w sprawach cywilnych w codziennej praktyce prawnej. W przypadku wystąpienia konkretnego problemu w sprawie transgranicznej można skontaktować się nie tylko z organem centralnym, lecz także z punktem kontaktowym europejskiej sieci sądowej w danym kraju. Punkt kontaktowy może na przykład zasięgnąć informacji o aktualnym statusie wniosku, pomóc dwóm sądom w nawiązaniu kontaktu lub znaleźć dane kontaktowe właściwego organu w innym państwie członkowskim UE.
Tu znajduje się więcej informacji o europejskiej sieci sądowej i o tym, w jaki sposób może ona pomóc.
Jak znaleźć krajowy punkt kontaktowy?
Przydatne linki
- Informacje o prawie ukraińskim:
- informacje o ukraińskim prawie ochrony dzieci i małoletnich bez opieki (293.07 KB - PDF) PL;
- pytania i odpowiedzi na temat ukraińskiego prawa rodzinnego (353.75 KB - PDF) PL;
- procedura powrotu do Ukrainy dzieci przebywających w placówkach (118.67 KB - PDF) EN;
- wielojęzyczny formularz online dla ukraińskich dzieci podróżujących do Unii Europejskiej i przebywających w niej, który umożliwia ukraińskim rodzicom lub przedstawicielom prawnym dziecka podróżującego do Unii Europejskiej zadeklarowanie, kto jest odpowiedzialny za podróżowanie z dzieckiem lub sprawuje nad nim władzę rodzicielską.
- Organy centralne:
- Utworzona przez Radę Europy Grupa Konsultacyjna ds. Dzieci z Ukrainy:
- Nota informacyjna konferencji haskiej w sprawie dzieci pozbawionych środowiska rodzinnego z powodu konfliktu zbrojnego w Ukrainie.
- Strona internetowa konferencji haskiej poświęcona ochronie dzieci.
- Stosowanie konwencji haskiej z 1996 r. o ochronie dzieci do dzieci pozbawionych opieki i odseparowanych od rodziców.
- Sprawozdanie wyjaśniające do konwencji haskiej z 1996 r. o ochronie dzieci.
- Praktyczny podręcznik dotyczący funkcjonowania konwencji haskiej o ochronie dzieci z 1996 r.
- Publikacje Europejskiej Sieci Sądowej (w tym poradniki praktyczne dotyczące stosowania rozporządzenia Bruksela II bis i rozporządzenia Bruksela II ter).
- Praktyczne narzędzie dla opiekunów: Tymczasowa ochrona dzieci bez opieki uciekających przed wojną w Ukrainie.
[1] Od 1 sierpnia 2022 r. rozporządzenie Bruksela II bis zastąpiono rozporządzeniem Bruksela II ter, ale rozporządzenie Bruksela II bis nadal ma zastosowanie, jeżeli postępowanie wszczęto przed 1 sierpnia 2022 r.
[2] Zgodnie z art. 2 pkt 1 rozporządzenia Bruksela II bis i art. 2 ust. 2 pkt 1 rozporządzenia Bruksela II ter termin „sąd” obejmuje każdy organ w państwie członkowskim posiadający jurysdykcję w sprawach wchodzących w zakres stosowania tych dwóch rozporządzeń.
[3] Te dwa rozporządzenia nie mają zastosowania do Danii, która stosuje podobne przepisy jurysdykcyjne zawarte w konwencji haskiej z 1996 r. o ochronie dzieci.
[4] Odnośnie do interpretacji „miejsca zwykłego pobytu” zob. np. wyroki TSUE w sprawach: C-523/07, C-497/10 PPU,
C-376/14 PPU, C-111/17 PPU, C-512/17 i C‑393/18 PPU. Więcej informacji można znaleźć także w praktycznym przewodniku dotyczącym stosowania rozporządzenia Bruksela II ter.