Działalność gospodarcza jest siłą napędową gospodarki; przyczynia się do rozwoju gospodarczego i społecznego poprzez tworzenie miejsc pracy oraz dostarczanie towarów i usług. Jednocześnie może jednak mieć niekorzystny wpływ na przestrzeganie praw człowieka, w tym tych dotyczących ochrony środowiska, a także aspektów pracowniczych i społecznych.
Poprzez swoje działania i zaniechania przedsiębiorstwa mogą negatywnie wpływać na poszanowanie wszelkich uznanych na arenie międzynarodowej praw człowieka – zarówno bezpośrednio, jak i za pośrednictwem podmiotów znajdujących się w ich łańcuchach dostaw. Dotyczy to między innymi:
- praw obywatelskich i politycznych,
- praw gospodarczych i kulturalnych,
- równości i niedyskryminacji,
- praw dziecka,
- wolności słowa,
- ochrony danych,
- prawa do rzetelnego procesu,
- praw w zakresie ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju,
- praw pracowniczych,
- praw zdrowotnych,
- praw ochrony konsumentów.
Aby zapobiec negatywnemu wpływowi przedsiębiorstw na prawa człowieka i zapewnić, by wpływ ten był pozytywny, Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ), Międzynarodowa Organizacja Pracy (MOP) oraz Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) podjęły się określenia globalnych oczekiwań dotyczących odpowiedzialnego prowadzenia działalności gospodarczej.
W szczególności:
Wytyczne ONZ dotyczące biznesu i praw człowieka z 2011 r. są pierwszym globalnie uznanym zestawem norm w zakresie zapobiegania zagrożeniom dla praw człowieka związanym z działalnością przedsiębiorstw i radzenia sobie z takimi zagrożeniami.
W przyjętych w 1976 r. i zaktualizowanych w 2011 r. Wytycznych OECD dla przedsiębiorstw międzynarodowych zawarto rozdział poświęcony prawom człowieka, zgodny ze wspomnianymi wytycznymi ONZ.
W 2017 r. zaktualizowano Trójstronną deklarację zasad dotyczących przedsiębiorstw wielonarodowych i polityki społecznej Międzynarodowej Organizacji Pracy (deklaracja MNE), zawierając w niej nowe normy dotyczące warunków pracy oraz odniesienia do wytycznych ONZ i do Agendy na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030.
W 2016 r. Rada Europy przyjęła zalecenie w sprawie praw człowieka i przedsiębiorstw, poświęcone zapewnianiu dostępu do środków prawnych i podkreślające szczególne potrzeby pracowników, dzieci, ludności tubylczej i obrońców praw człowieka w tym zakresie.
Ponadto w wytycznych ONZ dotyczących biznesu i praw człowieka przewidziano, że państwa powinny podjąć odpowiednie kroki w celu zapewnienia osobom dotkniętym nadużyciami związanymi z działalnością przedsiębiorstw dostępu do skutecznego środka prawnego. Można to osiągnąć m.in. za pomocą środków sądowych, administracyjnych czy ustawodawczych. Zgodnie z wytycznymi ONZ przedsiębiorstwa, które poprzez swoją działalność spowodowały szkody w zakresie praw człowieka lub przyczyniły się do ich powstania, powinny zastosować właściwe środki naprawcze.
Reakcja ze strony UE:
Karta praw podstawowych Unii Europejskiej zawiera szereg odpowiednich przepisów, w tym przepisy dotyczące:
- zakazu niewolnictwa i pracy przymusowej (art. 5),
- wolności prowadzenia działalności gospodarczej (art. 16),
- niedyskryminacji (art. 21),
- praw dziecka (art. 24),
- należytych i sprawiedliwych warunków pracy (art. 31),
- zakazu pracy dzieci (art. 32),
- ochrony zdrowia (art. 35),
- ochrony środowiska (art. 37),
- ochrony konsumentów (art. 38),
- prawa do skutecznego środka prawnego i dostępu do bezstronnego sądu (art. 47).
W reakcji na naruszenia praw człowieka związane z działalnością przedsiębiorstw Unia podjęła następujące działania:
- 2011 r. – Strategia UE podkreślająca zaangażowanie na rzecz wdrożenia wytycznych ONZ dotyczących biznesu i praw człowieka;
- 2015 r. – sprawozdanie Komisji z postępów we wdrażaniu wytycznych ONZ dotyczących biznesu i praw człowieka;
- 2017 r. – w sprawozdaniu Agencji Praw Podstawowych zaleca się stworzenie przeglądu wszystkich środków prawnych, który byłby napisany jasnym językiem i adresowany do ogółu społeczeństwa;
- 2019 r. – przegląd postępów Komisji w zakresie społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, odpowiedzialnego prowadzenia działalności gospodarczej oraz biznesu i praw człowieka (SWD (2019)143);
- 2019 r. – sprawozdanie szczegółowe Agencji Praw Podstawowych na temat zgłoszonych na terenie UE związanych z biznesem naruszeń praw człowieka i na temat dostępnych środków zaradczych.